STRES W PRACY PRACOWNIKA OCHRONY

Jest to fragment książki zatytułowanej "Ochrona osób - zarys zawodu" mojego autorstwa, która niedługo sie ukaze.

STRES W PRACY PRACOWNIKA OCHRONY
Pojęcie stresu pojawiło się w literaturze psychologicznej po raz pierwszy 60 lat temu (1945 r.) i posiada wiele definicji. Np. L. Strelau, wybitny polski psycholog, stresem nazywa stan, na który składają się silne negatywne emocje oraz towarzyszące im zmiany fizjologiczne i biochemiczne, przekraczające normalny (podstawowy) poziom pobudzenia.
Do niedawna za najbardziej narażonych na stres uznawano policjantów, górników, ratowników i żołnierzy, a więc przedstawicieli zawodów najbardziej niebezpiecznych i odpowiedzialnych. Najnowsze badania dowodzą jednak, że na stres jak i jego skutki narażeni są w zasadzie wszyscy i nie ma możliwości uniknięcia go.
Źródłem stresu jest zagrożenie czyli „wzrost prawdopodobieństwa utraty jakiejś cenionej przez człowieka wartości: życia, zdrowia, dobrego imienia, dóbr materialnych, uczuć innych ludzi, itp." (Zofia Ratajczak - „Stres - radzenie sobie - koszty psychologiczne"). „Obok i oprócz zdarzeń zagrażających, źródłem stresu mogą być czynniki szkodliwe (zagrażające naszemu zdrowiu, integralności cielesnej lub zdrowiu psychicznemu). Czynniki szkodliwe mogą mieć postać trwałych stanów otoczenia, obecnych w toku działania (np.: hałas, zimno, gorąco, zapylenie) lub właściwe człowiekowi nawykowe zachowania, jak picie alkoholu, palenie papierosów, złe nawyki żywieniowe itp." (Z. Ratajczak - „Stres - radzenie sobie ...").
Według Encyklopedii Zdrowia - PWN, 2000 rozróżniamy dwa rodzaje stresu:
a. stres fizyczny (biologiczny) spowodowany wspomnianymi wcześniej stresorami typu:
głód, zimno, wtargniecie drobnoustrojów chorobotwórczych, powodujący uruchomienie
sił obronnych organizmu wzmagając m. in. wydzielanie hormonów kory nadnerczy.
b. stres psychologiczny spowodowany przez czynniki zewnętrzne utrudniające lub
uniemożliwiające zaspokojenie potrzeb, osiągnięcie określonych wartości itp. Są to
najczęściej sytuacje nowe, z którymi jednostka się jeszcze nie zetknęła i nie dysponuje
wystarczającą wiedzą o sposobach ich rozwiązywania, lub sytuacje wyjątkowo trudne,
konfliktowe (wymagające długotrwałego wysiłku, wyboru strategii działania przy
niepewności co do jej skuteczności, świadomości ryzyka poniesienia znacznej straty).

W przypadku stresu fizycznego przekroczenie możliwości obronnych organizmu przez stresory powoduje powstanie fazy wyczerpania równoznacznej z chorobą, w wyniku której może nastąpić nawet zgon.
Reakcje na stres biologiczny to nie tylko reakcje fizjologiczne (nadmierne pocenie się, drżenie i pocenie się rąk, biegunka, wymioty, drżenie nóg itp.) ale również uczucia takie jak ból, cierpienie, lęki.
Stres psychologiczny powoduje natomiast wzrost napięcia psychicznego pociągającego za sobą pojawienie się lęku z towarzyszącymi mu objawami fizjologicznymi, m. in.: przyspieszenie czynności serca, nadmierne pocenie się, parcie na pęcherz, drżenie kończyn. Ponadto w sytuacji działania stresu psychologicznego pojawia się gniew przejawiający się wzrostem agresji w stosunku do otoczenia lub własnej osoby.
Reakcja na ten typ stresu przebiega trójfazowo: mobilizacja, rozstrój, destrukcja.
W pierwszej fazie - mobilzacji, wzrost napięcia psychicznego stymuluje działanie, zmusza do poszukiwania kolejnych sposobów zachowania.
W drugiej fazie - rozstroju, pojawiającej się po przekroczeniu pewnego osobniczego poziomu pobudzenia, zachowania staja się mało elastyczne, nieprecyzyjne, mniej skuteczne.
Trzecia faza - destrukcji, powstająca na skutek dalszego wzrostu napięcia emocjonalnego utrudnia lub wręcz uniemożliwia efektywne działanie, przez co podejmowane działania stają się przypadkowe, niedostosowane do sytuacji, dochodzi do zaburzeń funkcjonowania procesów poznawczych, charakteryzujących się nieprawidłowym spostrzeganiem, niemożnością logicznego wiązania faktów, zniekształcaniem śladów pamięciowych, pojawia się niechęć do działania i rezygnacja z osiągnięcia wytyczonego celu.
W fazie drugiej i trzeciej, w zachowaniu się człowieka, przeważają reakcje obronne mające na celu zmniejszenie obciążenia psychicznego bez oddziaływania na sytuacje zewnętrzną. Może to przejawiać się ucieczką fizyczną, mającą na celu wycofanie się z pola działania zagrażających bodźców lub reakcji symbolicznych.
Reakcja na stres psychologiczny zależna jest od siły stresorów, ich znaczenia dla danego człowieka oraz od poziomu odporności osobniczej.
Odporność na stres jest cechą indywidualną zależną od wrodzonych i nabytych, fizjologicznych właściwości układu nerwowego, całokształtu doświadczenia życiowego oraz przyjętego systemu wartości. Odporność tę można, w pewnych granicach, wypracować przez trening rozwiązywania sytuacji trudnych.
Organizm człowieka rozwinął liczne mechanizmy obronne na działanie stresu w zależności od rodzaju czynnika szkodliwego. Pierwszą reakcja organizmu człowieka jest reakcja alarmowa po której następuje adaptacja organizmu. W reakcjach tych biorą udział liczne hormony, współdziałające ściśle z autonomicznym i ośrodkowym układem nerwowym, pełniąc zarówno rolę nośników informacji o tym co się dzieje jak i nośników poleceń. W fazie alarmowej bardzo ważną rolę odgrywają hormony wydzielane przez rdzeń nadnerczy i komórki barwnikochłonne: dopamina, adrenalina i noradrenalina, mające wpływ na utrzymanie odpowiedniego ciśnienia krwi w układzie krążenia, utrzymanie odpowiedniej akcji oddechowej oraz na przemianę materii komórek. Działanie tych hormonów ułatwia mobilizacje całego organizmu do odpowiedzi: walka czy ucieczka ?
Pod wpływem stresu również nadnercza wydzielają hormony. Głownie kortyzol, ułatwiający podtrzymanie odpowiedniego ciśnienia krwi, uwalnianiu glukozy z glikogenu wątrobowego i wolnych kwasów tłuszczowych z tkanki tłuszczowej. Hamuje on nadmierne reakcje immunologiczne i zmniejsza objawy zapalenia, odgrywając bardzo ważną rolę w fazie adaptacyjnej organizmu.

Konsekwencje stresu to nieprzystosowane funkcjonowanie, wynikające z wymagań z którymi człowiek nie jest w stanie sobie poradzić oraz zaburzenia zachowania, łącznie z patologią będącą skutkiem nadmiernego lub chronicznego stresu.
Nadmierny stres to ekstremalnie silne negatywne emocje, którym towarzyszy znaczne podwyższenie poziomu aktywacji. Natomiast stres chroniczny to stan stresu doświadczanego permanentnie lub często, niekoniecznie w stopniu nadmiernym (Jan Strelau - „Temperament, a stres...").
W wyniku działania nadmiernego i chronicznego stresu w organizmie zachodzą zmiany, mogące mieć wpływ na funkcjonowanie psychiczne przejawiając się np. podwyższeniem poziomu lęku i depresji oraz mogące spowodować zakłócenia fizjologiczne czy biochemiczne objawiające się chorobami psychosomatycznymi lub innymi problemami zdrowotnymi.
Dochodzi tutaj do zatrucia adrenaliną, czego przykładem jest nasza narciarka Justyna Kowalczyk w trakcie Olimpiady w Turynie. W trakcie jednego z biegów zasłabła (straciła przytomność) i musiała się z niego wycofać. Podejrzewano kontuzję lub skurcz mięśni, jednakże badania lekarskie wykazały, że nic jej nie dolega fizycznie. Przyczyną tego stanu rzeczy był stres. Zawodniczka najzwyczajniej nie poradziła sobie z emocjami.
Odreagowanie stresu jest konieczne, gdyż stałe narastanie napięcia zamiast być siłą napędową zaczyna dokonywać spustoszenia zarówno w organizmie jak i psychice, toteż człowiek poddawany działaniu stresorów zmuszony jest do podejmowania określonych kroków zaradczych. Kroki te zależą od przyjętego stylu radzenia sobie.
Stylem radzenia sobie nazywamy będący w dyspozycji jednostki i charakterystyczny dla niej zbiór strategii czy sposobów radzenia sobie, z których część uruchamiana jest w procesie radzenia sobie z konkretną konfrontacja stresową (Irena Heszen -- Niejodek - „Stres i radzenie sobie").
Przebieg radzenia sobie ze stresem zależy od:
a. właściwości sytuacji
b. właściwości osobniczych
c. interakcji między w/w czynnikami
Wśród właściwości sytuacyjnych istotne znaczenie ma kontrolowalność sytuacji, natomiast wśród właściwości osobniczych istotne znaczenie ma styl radzenia sobie.
Wyróżniamy kilka styli radzenia sobie ze stresem:
Pierwszy styl polega bezpośredniej konfrontacji z sytuacją stresową czyli na koncentracji uwagi na stresorze i/lub własnej relacji czyli na poszukiwaniu, gromadzeniu, przetwarzaniu i wykorzystywaniu informacji dotyczących wydarzenia stresowego.
Drugi styl jest odwracaniem uwagi od stresora i własnych reakcji. Polega zatem na pomijaniu, odrzucaniu, wypieraniu i zaprzeczaniu informacjom o wydarzeniu stresowym oraz na chronieniu się przed informacjami stresowymi angażując się w „bezstresowe" formy aktywności.
Kolejnym stylem jest duża czujność/silne unikanie polegający na wykorzystaniu strategii „czujnych" jak i „unikowych" czyli na radzeniu sobie wykorzystując zarówno informacje o sytuacji stresowej jak i chroniąc się przed takimi informacjami.
Następnym stylem jest duża czujność/słabe unikanie polegający na obfitości strategii czujnych i ubóstwie strategii unikowych czyli na radzeniu sobie dzięki przetwarzaniu informacji.
Kolejnym stylem jest mała czujność/silne unikanie charakteryzujący się deficytem strategii czujnych i dużym zasobem strategii unikowych czyli na radzeniu sobie przez unikanie informacji.
Następnym stylem radzenia sobie ze stresem jest mała czujność/słabe unikanie charakteryzujący się niewielkimi zasobami strategii czujnych i unikowych.
Poza w/w stylami radzenia sobie ze stresem istnieje jeszcze podział na strategie zaradcze takie jak:
a. strategia prewencyjna
b. strategia walki, ataku, aktywnego mierzenia się z agresywnym czynnikiem,
c. strategia obrony,
d. strategia ucieczki

Należy tutaj pamiętać, że sytuacje stresogenne ulegają ciągłym zmianom, mogą się nasilać lub słabnąc w związku z czym strategie zaradcze również powinny ulegać zmianom adekwatnym do stresorów. Pamiętać też należy, że niewłaściwie dobrana strategia zaradcza może przynieść więcej szkód niż zysku. Nieadekwatnie dobrane strategie zaradcze mogą powiększyć stan zagrożenia i stanowić dodatkowe źródło stresu.
Łatwo zauważyć, że stres na odpowiednim poziomie może być czynnikiem stymulującym pozytywnie działania pracownika ochrony ale gdy ten próg zostanie przekroczony staje się hamulcem mogącym doprowadzić do niekontrolowanej agresji, stanów lękowych, aż w końcu wręcz do bezradności, braku podejmowania jakichkolwiek działań ochronnych co może skutkować wzrostem zagrożenia chronionego mienia, wzrostem zagrożenia współpracowników zestresowanego PO, a w sytuacji ekstremalnej śmiercią pracownika ochrony.
Upraszczając można stwierdzić, że pojawienie się stresorów na poziomie akceptowalnym przez pracownika ochrony powoduje wzrost wydzielania się hormonów o których była mowa, w tym m. in. wzrost poziomu adrenaliny co powoduje wzrost szybkości procesów myślowych i działania. Pracownik ochrony działa wg opracowanych i wyuczonych schematów działania, podejmuje szybko decyzje. Kiedy poziom działania stresorów zbliża się do poziomu progowego następuje spowolnienie procesów myślowych i co za tym idzie spowolnienie działania, zwiększa się prawdopodobieństwo popełnienia błędu i podjęcia niewłaściwej decyzji. W momencie przekroczenia wartości progowej dochodzi do „potopu" hormonalnego i gwałtownego spadku zarówno precyzji jak i logiki działania. Pojawia się brak „mocy decyzyjnych" i w sytuacji krytycznej może dojść do zachowań biernych, nawet typu: „słup soli" kiedy to suma wszystkich „lęków" doprowadza do bezczynności pracownika ochrony.
Pamiętać też należy, że działanie stresorów uznaje się jako „wzmacniacz" zachowań agresywnych. Wobec powyższego można przyjąć, że pracownik ochrony osobistej będący pod działaniem stresora (stresorów) staje się bardziej agresywny. W związku z tym ważnym staje się umiejętność radzenia sobie ze stresem, gdyż obniża to poziom agresji, który zwłaszcza w przypadku pracowników ochrony winien w pełni być kontrolowany.
Zachowania agresywne pracownika ochrony będące w rzeczywistości ekscesem intensywnym lub ekstensywnym nie mogą mieć miejsca w trakcie realizacji zadań ochronnych. Ekscesy takie dyskwalifikują w zasadzie pracownika ochrony, a na pewno osoby podatne na takie zachowania nie powinny być kierowane do bezpośredniej ochrony fizycznej VIP’a.
Oczywiście pewien poziom kontrolowanej agresji pracownika ochrony jest wskazany, jednakże nie powinien on przekroczyć pewnych granic. Agresja pracownika ochrony osobistej zmierzać powinna do odsunięcia od osoby ochranianej realnego, bezpośredniego i bezprawnego zagrożenia, a nie stanowić działań odwetowych.
Według Debry Niehoff, neurobiologa z Uniwersytetu Johnsa Hopkinsa: „Świat całkowicie pozbawiony agresji byłby z biologicznego punktu widzenia niedorzeczny. (...).
Agresja jest ubezpieczeniem na życie stworzonym przez naturę. Jest ona z założenia zarezerwowana dla spraw życia i śmierci; nie powinno się po nią sięgać w przypadku każdego drobnego zagrożenia. (...) Przemoc jest skutkiem niemożności respektowania granicy między agresją dopuszczalna i niedopuszczalną. (...) Zachowania agresywne można wyeliminować albo osłabić, ale tylko wtedy, kiedy zmieni się zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne warunki, które doprowadziły do tego, że przekroczyły one granice oddzielającą akceptowane społecznie użycie siły od przemocy." („Biologia przemocy")

Wg dr Ewy Michalskiej najbardziej dokuczliwym jest stres dnia powszedniego, do którego nie przywiązujemy wagi, aż do momentu wystąpienia objawów chorobowych lub zaostrzenia się objawów już istniejących.
Do stresorów dnia codziennego, w sytuacjach ekstremalnych dochodzą jeszcze inne czynniki, oddziaływujące na uczestników sytuacji kryzysowego, jakimi są:
a. doznane obrażenia ciała,
b. strach przed narastaniem zagrożenia,
c. urazy i śmierć innych uczestników zdarzenia,
d. brak pomocy, panika, chaos

Stresory te wywołują różne reakcje uczestników sytuacji kryzysowej. Do tych najczęściej spotykanych typów reakcji zaliczamy:
a. krótkotrwałe oszołomienie powodujące poczucie nierealności sytuacji,
b. dezorientacja dotycząca poczucia czasu i otaczającej rzeczywistości,
c. ostra reakcja na stres (ORS) czyli reakcja występująca bezpośrednio po zadziałaniu bodźca,
utrzymująca się od kilku godzin do 2 - 3 dni.

Typowe objawy Ostrej Reakcji na Stres:
a. oszołomienie polegające na zawężeniu pola świadomości i osłabieniu kontaktu z
otoczeniem,
b. dezorientacja objawiająca się zazwyczaj po kilku minutach niekontrolowaną
hiperaktywnością lub osłupieniem uniemożliwiającym podjecie jakiegokolwiek działania,
c. burzliwe objawy wegetatywne

Objawy ORS zazwyczaj ustępują samoistnie, jednakże dotknięci ORS wymagają opieki oraz rozmowy z psychologiem.
Podjecie odpowiednio szybkiej i profesjonalnej pomocy psychologicznej pozwala na zmniejszenie się odsetek pourazowych zaburzeń stresowych (PTSD). Zaburzenia te dotyczą nie tylko ofiar ale również osób biorących udział w akcji ratowniczej - ochronnej (w tym pracowników ochrony).

Typowymi objawami Pourazowych Zaburzeń Stresowych są:
a. przedłużająca się w czasie reakcja na stres (może nawet trwać latami),
b. stałe powroty myśli do zdarzenia,
c. nawroty sennych majaków dotyczących zdarzenia,
d. postępujące przytłumienie emocjonalne,
e. zanik zainteresowania otoczeniem,
f. lęki nawrotowe,
g. depresja,
h. trwałe zmiany osobowości w wyniku długotrwałego PTSD

Problem pracownika ochrony jako „psychologicznej ofiary zamachu" był i jest swoistym tematem tabu. Ogólnie uważa się, że pracownik ochrony nie jest narażony na stres inny jak tylko ten wywołany przez kontrolę zwierzchnika, pracodawcy lub klienta. PO postrzegany jest niekiedy jako heros, filmowy twardziel i dyshonorem jest okazywanie i mówienie o osobistych emocjach związanych z przeżytymi sytuacjami. Jednakże należy sobie i innym uświadomić, że na psychikę pracownika ochrony osobistej wpływa wiele czynników, wśród których wymienić można :
a. występujące zagrożenie, w którym pracuje pracownik ochrony,
b. działania pod presją klienta czy tez pracodawcy,
c. czas trwania zadania,
d. zmęczenie i wydłużające się w czasie działanie w zagrożeniu,
e. cierpienie i śmierć przede wszystkim innych pracowników ochrony

Wszystkie wymienione tutaj czynniki powodują narastające wyczerpanie pracowników ochrony. Oznacza to szybsze zużywanie przez organizm witamin, mikroelementów oraz enzymów. Występują zwłaszcza braki w grupie witamin B, bez których źle pracuje układ nerwowy, mózg, układ krążenia i układ odpornościowy.
Wśród czynników, które w szczególnie silny sposób oddziałowują na psychikę pracowników ochrony znajdują się doznane przez nich urazy, śmierć i poważne urazy ochranianych dzieci, śmierć kolegi w wyniku zamachu, znaczne uszkodzenia i rozkawałkowania zwłok ofiar zamachu (zdarzenia).
Sposobem na zmniejszenie negatywnych skutków urazów psychicznych doznanych przez pracowników ochrony jest właściwe dowodzenie ochronną. Podstawą jest bardzo dobra znajomość predyspozycji psycho-fizycznych oraz znajomość przygotowania zawodowego wszystkich PO. Dobra znajomość pracowników ochrony przez ich dowódcę, może pozwolić mu na wyłonienie słabszej kondycji psycho-fizycznej u któregoś z podwładnych i chwilowe wzynaczenie mu innych zadań. Pracownicy ochrony w trakcie realizacji zadań ochronnych sami rzadko sygnalizują zmęczenie. Obowiązkiem dowódcy jest określenie momentu, w którym należy wymienić na danym odcinku pracownika ochrony.
Odniesione przez pracownika ochrony rany fizyczne widoczne są gołym okiem. Bez trudu śledzić też można postępujący proces ich gojenia się. O wiele trudniej jest z gojeniem się ran psychicznych (PTSD), z którymi mamy do czynienia, w przypadku pracowników ochrony dotkniętych traumatycznymi przeżyciami. Objawy stresu pourazowego, u jednych osób ustępują samoczynnie, natomiast w przypadku innych wymagane jest zastosowanie odpowiedniej indywidualnej terapii. W przypadku zaniechania tej terapii pracownik ochrony, dotknięty PTSD, narażony jest na wiele schorzeń, z których część mało kto do tej pory kojarzył z działaniem PTSD. Mówią o nich wyniki opublikowanych niedawno badań naukowców z New York Academy of Medicine. Zespół naukowców, któremu przewodniczył dr. Joseph Boscarino prześledził losy ponad 18 tysięcy żołnierzy, którzy służyli podczas wojny w Wietnamie. W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, że wśród byłych żołnierzy cierpiących na zespół stresu pourazowego zauważono większą zapadalność na choroby serca i różnego rodzaju nowotwory. Podatniejsi są oni też na wszelkie typu uzależnienia i samobójstwa. Częściej nawet giną w wypadkach.
Wyniki tych badań zostały potwierdzone badaniami przeprowadzonymi na Uniwersytecie w Tel Awiwie wśród Izraelczyków biorących udział w zakończonej w 1982 roku wojnie w Libanie. Badania wskazują, że osoby cierpiące na PTSD ponad pięciokrotnie częściej od pozostałych zapadają na choroby serca, cierpią na przewlekłe bóle głowy. Ponad dwukrotnie częściej cierpią na wrzody żołądka lub/i podwyższone ciśnienie.
Według dr Josepha Boscarino ma to prawdopodobnie związek z utrzymującymi się przez dłuższy czas gwałtownymi zmianami poziomu hormonu stresu - kortyzolu oraz adrenaliny i dopaminy. Wpływ też mają lęk i depresja, które w dłuższym okresie pociągają za sobą zaburzenia tempa pracy serca i zakrzepy krwi.
Wyniki tych badań są niepokojące, gdyż na ich podstawie szacuje się, że PTSD dotyka co 4 - 5 osób biorących udział w działaniach zbrojnych.
Patrząc też na polskich żołnierzy biorących udział w wojnie w Iraku, zespół stresu pourazowego stwierdzono już u 42 żołnierzy (dane na listopad 2005r.).
PTSD dotyka także i osoby ze środowisk „niemundurowych". Stwierdzono, że w pięć lat po wielkiej powodzi w Polsce objawy PTSD były widoczne u co piątego poszkodowanego. Natomiast National Institute for Clinical Excellance twierdzi, że na zespół stresu pourazowego cierpi około 5 % mężczyzn i 10 % kobiet.
W związku z powyższym pewnym jest, że pracownicy ochrony w dużej mierze narażeni są na zagrożenia wynikające z długotrwałego działania w stresie.

W walce ze stresem lekarze zalecają terapię dietą, pływanie, uprawianie jogi oraz innych technik relaksacyjnych. Dobre efekty przynosi swobodne oddychanie przy zamkniętych oczach i jednoczesnym odliczaniu „od tyłu", od stu do jednego. W walce ze stresem ważny jest też sposób myślenia, Nie należy rozpamiętywać przykrych wrażeń czy też sytuacji, tylko skupić się na czymś co pozwoli jak najszybciej o nich zapomnieć.