maciek
Żywienie i wspomaganie treningu / Nutrition and supplementation in training
--------------------------------------------------------------------------------
Dariusz Szukała
Odnowa żywieniowa po treningu
Część pierwsza
Organizm sportowca poddawany jest dziś ogromnym presjom fizycznym, psychicznym i eksploatowany do granic możliwości. Długotrwałe i wyczerpujące treningi, odbywające się niekiedy kilkakrotnie w ciągu dnia, mogą zakłócać naturalną równowagę organizmu (homeostazę), prowadzić do pogorszenia wydolności oraz licznych zaburzeń w stanie zdrowia. Podnoszenie efektywności pracy wymaga więc od sportowców stosowania specyficznych metod odnowy biologicznej, której głównym celem jest uzupełnienie w organizmie strat ważnych składników, powstałych w efekcie wzmożonego wysiłku fizycznego. Dlatego też osiąganie coraz lepszych wyników w sporcie jest możliwe dzięki przestrzeganiu określonych zasad żywienia, będących podstawą właściwej regeneracji organizmu.
Zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze w diecie sportowców, uzależnione jest od rodzaju uprawianej dyscypliny, czasu trwania wysiłku, jego charakteru i intensywności, a także fazy cyklu treningowego. Nie bez znaczenia jest również wiek zawodnika, stan jego zdrowia oraz poziom wytrenowania. Przestrzeganie określonych reguł żywieniowych nabiera szczególnego znaczenia w okresie przerw między treningami, kiedy organizm dąży do wyrównania strat i przywrócenia prawidłowej homeostazy. Wyczerpujący wysiłek fizyczny może niekiedy prowadzić do skrajnego wyczerpania podstawowych rezerw energetycznych ustroju - glikogenu mięśniowego i wątrobowego, zachwiania gospodarki wodno-elektrolitowej oraz utraty ważnych witamin i białek komórkowych. W konsekwencji tych zmian może dojść do upośledzenia niektórych procesów czynnościowych organizmu oraz spadku ogólnej wydolności.
Woda i elektrolity
W warunkach wzmożonej aktywności fizycznej w organizmie dochodzi do znacznych ubytków wody i elektrolitów, co upośledzać może prawidłowy proces regeneracji, zmniejszać efektywność pracy oraz powodować komplikacje zdrowotne. W normalnych warunkach otoczenia człowiek traci ok. 25-50 cm3 wody na godzinę, jednak w okresie zwiększonego wysiłku fizycznego straty te sięgać mogą 2-3 litrów/h i powodować spadek wydolności nawet o 30%.
Tak znaczny ubytek wody to głównie wynik zachodzących procesów termoregulacyjnych. Podczas pracy mięśniowej, kiedy nasila się tempo spalania składników energetycznych (węglowodanów i kwasów tłuszczowych) w organizmie, wzrasta produkcja ciepła. Aby zapobiec przegrzaniu mięśni, jego nadmiar musi zostać odtransportowany za pomocą krążącej krwi do powierzchni ciała i wydalony przez skórę wraz z potem. W warunkach silnego obciążenia termicznego (np. podczas pracy w gorącym otoczeniu), utrata potu może utrzymywać się po zakończonym treningu na poziomie 1 l/godz lub wyższym, przez wiele godzin. Sprawnie działający system termoregulacyjny jest dla sportowców najważniejszym mechanizmem, chroniącym ciało przed przegrzaniem. Wraz z jednym litrem potu ustrój pozbywa się aż 580 kcal ciepła. Szybkość tego procesu uzależniona jest jednak od różnych czynników, takich jak: indywidualne predyspozycje organizmu, wiek, stan emocjonalny, stopień wytrenowania, intensywność i czas trwania wysiłku oraz temperatura i wilgotność otoczenia.
Długi i intensywny trening może przyczyniać się nie tylko do spadku ogólnej zawartości wody w organizmie, ale także prowadzić do niebezpiecznych jej przemieszczeń między wnętrzem komórek a ich otoczeniem. Wydzielany przez skórę pot powstaje z płynu zajmującego przestrzeń zewnątrzkomórkową, w konsekwencji czego objętość tego płynu zmniejsza się i wzrasta ciśnienie osmotyczne. W celu wyrównania stężeń, cześć wody znajdującej się w komórkach przedostaje się na zewnątrz, w tym do osocza krwi. W konsekwencji tych przesunięć dochodzi do odwodnienia wewnątrzkomórkowego i powstania charakterystycznych objawów: wzmożone uczucie pragnienia, suchość jamy ustnej, upośledzone wydzielane śliny, zaczerwienienie skóry, rozdrażnienie, zaburzenia koordynacji ruchów oraz ogólne osłabienie. Ponieważ w okresie przedłużającego się wysiłku, może dojść do poważnego odwodnienia komórek, część osocza przenika do przestrzeni wewnątrzkomórkowych aby zrekompensować straty. W wyniku tego dochodzi do zmniejszenia jego objętości, wzrostu lepkości krwi oraz pogorszenia transportu tlenu i ciepła, co z kolei może stanowić znaczne obciążenie dla serca i całego układu krwionośnego.
Duża utrata wody z organizmu spowodowana jest także nasiloną wentylacją płuc. Wydychane powietrze posiada bardzo dużą wilgotność ze względu na kontakt z przepływającą przez pęcherzyki płucne krwią. W normalnych warunkach tą drogą ustrój traci około 2 l wody na dobę, jednak w okresie zwiększonej pracy mięśniowej straty te mogą być znacznie większe.
W efekcie narastającego zagrożenia spowodowanego znacznym odwodnieniem, organizm próbuje zatrzymać niezbędną ilość wody, poprzez zmniejszenie objętości wydalanego moczu. Proces ten nadzorowany jest głównie przez hormon antydiuretyczny - wazopresynę (ADH) produkowany w tylnym płacie przysadki mózgowej. Wzrost stężenia płynów zewnątrzkomórkowych powoduje pobudzenie osmoreceptorów podwzgórza i zwiększenie wydzielania ADH, który nasila resorpcję wody w kanalikach nerkowych i jej powrót do osocza. W konsekwencji nerki wytwarzają małe ilości zagęszczonego moczu, co, w przypadku osób obciążonych znacznym wysiłkiem fizycznym, może okazać się bardzo niebezpieczne. W czasie intensywnego treningu, w organizmie dochodzi do nagromadzenia znacznej ilości toksycznych produktów przemiany materii, które mogą spowodować zatrucie organizmu. Na skutek przepływu przez nerki silnie zgęszczonego moczu, może dochodzić do rozwoju kamicy nerkowej oraz groźnych powikłań w układzie moczowym. Prawidłowe nawodnienie organizmu jest więc niezbędne dla utrzymania odpowiedniego stężenia moczu oraz szybkiego wydalania szkodliwych substancji na zewnątrz.
Zwiększone zapotrzebowanie sportowców na wodę związane jest także z rodzajem stosowanej przez nich diety. Wraz ze wzrostem spożycia pokarmu powstaje potrzeba dowozu większej ilości płynów, co wiąże się z nasileniem procesów metabolicznych oraz usuwaniem zbędnych produktów przemiany materii. Przy spożyciu pokarmu dostarczającego 5000 kcal, powstaje około 50-100 g substancji stałych, które muszą zostać wydalone z moczem. Szacuje się, że na 1 kcal spożywanego pokarmu powinien przypadać 1 cm3 wody.
Ubytek znacznej ilości wody w organizmie może przyczyniać się nie tylko do zakłóceń przemian metabolicznych oraz mechanizmów termoregulacyjnych, ale także powodować silne zachwianie gospodarki elektrolitowej ustroju. Zarówno płyny zewnątrz, jak i wewnątrzkomórkowe składają się nie tylko z wody, ale także soli mineralnych i zawartych w niej różnych związków. Utracie wody z potem, kałem i moczem zawsze towarzyszy ubytek elektrolitów, jedynie z płuc wydostaje się tylko i wyłącznie czysta woda. Najważniejszą rolę w utrzymaniu odpowiedniej równowagi między przestrzeniami zewnątrz i wewnątrzkomórkowymi odgrywają jony sodu i potasu. Pierwszy z kationów odpowiada za utrzymanie odpowiedniego stężenia w płynach otaczających komórki oraz osoczu krwi, drugi natomiast kontroluje objętość komórek. Ustrój traci z potem przede wszystkim jony sodu i chloru, które odpowiadają za utrzymanie odpowiedniego stężenia w płynach zewnątrzkomórkowych i osoczu. W każdym litrze wydalonego potu zawarte jest 2,3-3,4 g NaCl. Po zakończonym wysiłku należy więc dążyć nie tylko do uzupełnienia deficytu wody, ale także brakujących elektrolitów. W tym celu sportowcom poleca się tzw. napoje izotoniczne, zawierające wodę wraz z odpowiednią ilością soli mineralnych i glukozy. Przyjmowanie tylko i wyłącznie czystej wody może prowadzić do zbytniego "rozcieńczenia" płynów zewnątrzkomórkowych, w konsekwencji czego woda, w celu wyrównania stężeń, będzie przedostawać się do wnętrza komórek. Jednocześnie nadmiernie nawodnione komórki będą dążyć do pozbycia się jonów potasu, co prowadzić może do nadmiernych kurczów mięśni. Dążąc do uzupełnienia strat elektrolitów należy jednak zwrócić uwagę nie tylko na odpowiednią podaż jonów sodu i potasu, ale także wapnia, żelaza, magnezu, cynku, miedzi, chromu i selenu.
Praktyczne zalecenia odnośnie uzupełniania strat wody i elektrolitów
Ubytek wody i elektrolitów należy wyrównać najpóźniej do 24 godzin po treningu lub zawodach. Wypijanie płynów w ilościach zaspokajających tylko i wyłącznie uczucie pragnienia, może okazać się niewystarczające. W takich okolicznościach straty wody uzupełniane są jedynie w 60-70%, w konsekwencji czego organizm może jeszcze przez dłuższy czas pozostawać w stanie odwodnienia. Należy pamiętać, że pomimo odpowiedniej podaży płynów, ubytek wody udaje się zrekompensować dopiero po upływie kilku godzin, a niekiedy nawet następnego dnia.
Po zakończonym wysiłku fizycznym należy wypić małymi porcjami około 500 ml płynu. Następnie, regularnie co 15-20 min, należy przyjmować około 100-200 ml, bez względu na uczucie pragnienia. Ponad połowa strat wody powinna być uzupełniona w ciągu 90 min po zakończeniu treningu lub zawodów, a pozostałe 50% w ciągu najbliższej doby
Spożywane płyny powinny posiadać odpowiednią temperaturę. Bardziej preferowane są napoje chłodne, których transport przez przewód pokarmowy oraz wchłanianie do krwi są znacznie przyspieszone. Ponadto zimne płyny skutecznie obniżają temperaturę przegrzanego ciała. Należy jednak pamiętać, aby spożywane napoje nie były zbyt zimne, bowiem mogą przyczyniać się do tzw. kolek żołądkowo-jelitowych, stanów zapalnych gardła oraz dokuczliwych schorzeń układu oddechowego i pokarmowego. Najbardziej optymalna temperatura spożywanych płynów powinna wynosić ok. 4-10°C. Jedynie w przypadku wysiłków odbywających się w chłodnym otoczeniu, bardziej preferowane są napoje ciepłe.
Podawane sportowcom napoje powinny charakteryzować się odpowiednią osmolarnością. Wypicie, po wysiłku, znacznej ilości wody o niskiej zawartości elektrolitów, może powodować obniżenie ciśnienia osmotycznego płynów ustrojowych, wzmożone wydzielanie hormonu antydiuretycznego i zwiększone wydalanie moczu, pomimo, że organizm znajduje się w fazie odwodnienia. Z kolei napoje o zbyt wysokim stężeniu elektrolitów są dłużej transportowane przez przewód pokarmowy oraz wolniej wchłaniane do krwi, co również może upośledzać prawidłową rehydratację organizmu Sportowcom zaleca się więc spożywanie napojów izotonicznych, charakteryzujących się najbardziej optymalnym stężeniem elektrolitów. Przyjmowane po wysiłku płyny powinny zawierać odpowiednią dawkę węglowodanów i sodu, bowiem sprzężony transport glukozowo-sodowy przyspiesza wchłanianie wody z jelit do krwi. Zawartość węglowodanów nie powinna być jednak wyższa niż 6-8 g/100 ml, a stężenie sodu nie powinno przekraczać 40-110 mg/ 100 ml. W przypadku uzupełniania strat wodno-elektrolitowych po treningach krótszych, bardziej intensywnych, odbywających się w gorącym otoczeniu, zawartość węglowodanów w napojach nie powinna być wyższa niż 6 g /100 ml, ale też nie mniejsza niż 3 g/100 ml. Osmolarność spożywanych płynów uzależniona jest nie tylko od ogólnej zawartości węglowodanów, ale także od ich rodzaju. Bardziej preferowane są płyny gdzie występuje przewaga dwu- i wielocukrów nad jednocukrami. Soków owocowych nie można zaliczyć do napojów izotonicznych, gdyż cechują się one wysoką osmolarnością, ze względu na obecność w nich znacznych ilości fruktozy, potasu i innych składników. Ponadto ogólna zawartość w nich węglowodanów jest najczęściej wyższa niż 12 g/100 ml.
W czasie trwania treningu lub zawodów nie zaleca się przyjmowania napojów gazowanych, gdyż zawarty w nich dwutlenek węgla działa rozkurczowo na ściany żołądka i, na drodze odruchowej, hamuje rzeczywiste odczucie pragnienia. W efekcie jego działania dochodzi także do podniesienia przepony i kłopotów z oddechem, oraz zwiększonego wydzielanie moczu, co dodatkowo nasilać może proces odwodnienia. Napoje gazowane polecane są natomiast po zakończeniu treningu, bowiem, wpływając na zwiększoną diurezę, wzmagają wydalanie szkodliwych produktów przemiany materii, nagromadzonych podczas wysiłku.
Aby częściowo zapobiec odwodnieniu organizmu podczas treningu, sportowiec powinien przyjmować odpowiednią ilość wody lub napoju izotonicznego przed jego rozpoczęciem. Zaleca się, aby 15-30 min przed wysiłkiem wypić małym porcjami ok. 500 ml płynu, co da możliwość utworzenia pewnych rezerw wody.
Nigdy nie należy zapominać o płynach podczas trwania wysiłku
Węglowodany
Wydolność fizyczna sportowca uzależniona jest przede wszystkim od wielkości zasobów energetycznych nagromadzonych w ustroju. W okresie częstych i długotrwałych treningów należy zwrócić uwagę, aby składniki diety, będące źródłem energii, były przez organizm szybko trawione, wchłaniane i spalane, a ich nadwyżki skutecznie magazynowane w formie łatwo dostępnych zapasów. Spośród wszystkich składników energetycznych dostarczanych w pokarmie, jedynie węglowodany spełniają powyższe warunki, dlatego ich udział w diecie sportowców jest szczególnie ważny.
Organizm człowieka posiada zdolność magazynowania cukrów w formie glikogenu (połączonych cząsteczek glukozy). Składnik ten syntetyzowany jest w wielu tkankach, jednak znaczące ilości tego wielocukru gromadzone są jedynie w wątrobie i mięśniach. Zawartość glikogenu wątrobowego w organizmie człowieka jest zmienna i waha się między 60-150 g. Najniższe wartości tego składnika obserwuje się na czczo lub po okresie przegłodzenia, natomiast po posiłku, w skład którego wchodzą węglowodany, jego zasoby w wątrobie ulegają zwiększeniu. Na syntezę glikogenu wątrobowego zużywane jest około 10% glukozy zawartej w pożywieniu. Przy niedostatecznym spożyciu pokarmu, glikogen wątrobowy stanowi podstawowe źródło zapasów glukozy dla systemu nerwowego oraz krwinek czerwonych, które nie potrafią korzystać z innych źródeł energii. W normalnych warunkach mózg dorosłego człowieka zużywa ok. 140 g glukozy na dobę, a czerwone krwinki ok. 40 g/dobę. Zawartość glikogenu w mięśniach waha w granicach 1-1,5% masy wilgotnej tkanki, co, w przypadku ciała przeciętnego człowieka, wynosi ok. 200-300 g. Zasoby tego składnika w mięśniach, podobnie jak w wątrobie, są zmienne. W organizmie sportowca, przy odpowiednim treningu i żywieniu, jego zapasy mogą wzrosnąć do 3% masy mięśni i osiągnąć wartość powyżej 500 g. Ponieważ glikogen mięśniowy jest tylko i wyłącznie źródłem energii dla komórek mięśniowych, wielkość jego zasobów ma szczególne znaczenie podczas wykonywania długich lub intensywnych wysiłków fizycznych. W czasie trwania treningu, zapasy zgromadzonych węglowodanów w mięśniach ulegają zmniejszeniu, co w konsekwencji prowadzi do spadku efektywności pracy. Przed przystąpieniem do kolejnego treningu zawodnik powinien uzupełnić powstałe braki glikogenu mięśniowego, którego pełna resynteza następuje niekiedy dopiero po upływie 48 godzin.
W okresie odnowy biochemicznej ustroju, przy przestrzeganiu określonych zasad żywienia, można uzyskać poziom zapasów węglowodanowych wyższy niż przed treningiem. Proces ten nazywamy zjawiskiem superkompensacji. Dzięki właściwej odnowie żywieniowej, zawodnik może przystąpić do kolejnego wysiłku ze zwiększoną pulą glikogenu mięśniowego, co niewątpliwie zwiększy jego wydolność.
Po zakończeniu ciężkiego treningu, glukoza bardzo szybko wnika do komórek mięśniowych. W normalnych warunkach, ze 100 g spożytej glukozy, jedynie 20% wędruje do komórek mięśniowych, natomiast, po wytężonej pracy fizycznej, mięśnie przechwytują aż 60% tego składnika. Co ciekawe, transport glukozy do komórek mięśniowych w okresie powysiłkowym przebiega przy minimalnej ilości insuliny, co może mieć szczególne znaczenie w przypadku niektórych zawodników, którzy muszą pozostawać na diecie wysokowęglowodanowej i jednocześnie kontrolować masę tłuszczową ciała. Wiadomo przecież, że insulina, której wydzielanie wzmagane jest po spożyciu produktów węglowodanowych, uruchamia reakcje sprzyjające przyrostowi tkanki tłuszczowej.
Utrzymywanie odpowiedniego zapasu glikogenu mięśniowego ma szczególne znaczenie w przypadku zawodników wykonujących długotrwałe wysiłki wytrzymałościowe (maratończycy, kolarze, biegacze narciarscy), gdyż węglowodany są niezbędne dla prawidłowego spalania kwasów tłuszczowych, będących w tych dyscyplinach podstawowym źródłem energii.
Od ilości zgromadzonych rezerw węglowodanowych uzależniona jest także wydolność fizyczna sportowców, uprawiających dyscypliny siłowe i szybkościowe. Podczas krótkotrwałych i intensywnych wysiłków, kiedy mamy do czynienia ze znacznym niedotlenieniem organizmu, głównym materiałem energetycznym dla pracy komórek mięśniowych są cukry. W miarę trwania wysiłku ich zasoby ulegają zmniejszeniu, co niewątpliwie odbija się na efektywności treningu. Tak więc utrzymanie puli glikogenu mięśniowego ma ogromne znaczenie praktycznie u wszystkich sportowców, bez względu na rodzaj uprawianej dyscypliny.
Ponieważ proces glikogenezy przebiega najintensywniej w pierwszych godzinach po zakończeniu wysiłku, należy zadbać, aby w posiłkach potreningowych znalazła się wystarczająca ilość odpowiednich jakościowo węglowodanów.
Zalecenia praktyczne odnośnie uzupełniania strat glikogenu
Skuteczność odbudowy glikogenu mięśniowego po treningu uzależniona jest od ilości i jakości spożywanych węglowodanów oraz szybkości ich trawienia i wchłaniania przez organizm. W ciągu godziny po zakończonym wysiłku należy spożyć około 60-80 g łatwo przyswajalnych węglowodanów w formie płynnej. Najlepiej podawać je w postaci izotonicznego napoju (6-8% cukru), zawierającego także witaminy i składniki mineralne.
Synteza glikogenu przebiega najbardziej intensywnie w ciągu 5-6 godzin po zakończeniu treningu, dlatego w tym czasie należy przyjąć ok. 200 g węglowodanów o wysokim indeksie glikemicznym, zawartych w różnych produktach i płynach. W późniejszym okresie, kiedy proces glikogenezy przebiega wolniej, zaleca się spożywanie produktów o niższym indeksie glikemicznym (gruboziarniste przetwory zbożowe, kasze, ciemny ryż, owoce, warzywa). Dieta, bogata w węglowodany, odnawia glikogen mięśniowy dopiero po upływie 24-48 h.
Udział węglowodanów rafinowanych (cukru i przetworów cukierniczych) w diecie nie powinien przekraczać 20-30% ogółu energii. Zbyt wysokie spożycie sacharozy może powodować pewne niedobory żywieniowe, zwłaszcza witamin i minerałów.
Nie należy również przesadzać z ilością spożywanych węglowodanów. Ich nadmiar w pożywieniu może powodować, że, podczas normalnych procesów metabolicznych, organizm będzie wykorzystywał cukry kosztem kwasów tłuszczowych. Ponadto dieta, zawierająca zbyt wysoką ilość węglowodanów, może prowadzić do niedoborów innych składników pokarmowych w organizmie. Należy więc zachować odpowiednie proporcje pomiędzy spożyciem węglowodanów, tłuszczów i białek, i jednocześnie pamiętać o odpowiedniej energetyczności diety.
Aby spowolnić proces utraty glikogenu mięśniowego w czasie trwania wysiłku, korzystne jest podawanie napojów izotonicznych, zawierających węglowodany, bezpośrednio przed wysiłkiem oraz w jego trakcie. Dobre wyniki daje spożycie, na 30-60 min przed treningiem, węglowodanów w ilości 1 g/kg masy ciała. Należy jednak pamiętać, aby spożyty produkt nie posiadał zbyt wysokiego indeksu glikemicznego, bowiem może spowodować zwiększenie wydzielania insuliny i gwałtowne obniżenie poziomu cukru we krwi. Korzystniejsze w tym przypadku są produkty zawierające fruktozę - która wolniej wchłania się z przewodu pokarmowego. Ma to szczególne znaczenie w przypadku osób wrażliwych na wahania poziomu glukozy we krwi. Należy jednak pamiętać, że przyjęcie zbyt dużej ilości fruktozy może wywołać niepożądane dolegliwości żołądkowo-jelitowe.
Po zakończonym treningu należy zadbać nie tylko o szybką odnowę glikogenu mięśniowego, ale także wątrobowego. Podczas długich, wyczerpujących wysiłków, komórki wątrobowe pozbywają się zapasów cukru, a na ich miejsce wnikają związki tłuszczowe, które mogą przyczyniać się do stłuszczenia wątroby i spowolnić proces odbudowy w niej glikogenu. Zaleca się więc, w okresie odnowy żywieniowej, zwiększyć w diecie spożycie produktów bogatych w związki lipotropowe - "rozpuszczające" tłuszcz (metionina, kwas glutaminowy, cholina), które w znacznych ilościach obecne są w mleku, chudym twarogu, wątrobie. Korzystne może być także spożywanie lecytyny, będącej bogatym źródłem choliny. Natomiast nie jest zalecany ryż i produkty zawierające żelatynę, bowiem zawarty tam, w znacznych ilościach, aminokwas glicyna, hamuje lipotropowe działanie metioniny.
Podczas odnawiania rezerw węglowodanowych w organizmie należy pamiętać, aby w pierwszych godzinach po treningu ograniczać spożycie tłuszczu, zwłaszcza pochodzenia zwierzęcego, bowiem kwasy tłuszczowe nasycone hamują transport glukozy przez błony komórkowe oraz zmniejszają wrażliwość receptorów insulinowych.
Jeżeli po zakończeniu treningu występuje uczucie zmniejszonego apetytu, należy podawać odżywki zawierające węglowodany i białka w stosunku 4:1.
Od Redakcji:
Autor publikacji, mgr inż. Dariusz Szukała, jest absolwentem Wydziału Technologii Żywności (kierunek: Żywienie Człowieka) Akademii Rolniczej w Poznaniu, a także Wydziału Nauk o Zdrowiu (kierunek: Promocja Zdrowia) poznańskiej Akademii Medycznej. Pracuje w Specjalistycznej Poradni Dietetycznej w Ośrodku Sportu Studio "Apollo", zajmując się problematyką żywienia w sporcie oraz żywieniowym leczeniem chorób metabolicznych. Autor wielu prac naukowych i popularnonaukowych w zakresie żywienia i wspomagania w sporcie, które od kilku lat publikuje w specjalistycznych czasopismach sportowych i popularnonaukowch.
spis treści nr 108 archiwum
Aktualny numer Wydarzenia Archiwum
Prenumerata Informacja dla autorów Redakcja Kontakt Strona główna
Copyright © 1999-2000 MEDSPORTPRESS
Pozdrawiam
M.
3MIASTO GORA!
Judo / BJJ - jak bedzie kaska :)
--------------------------------------------------------------------------------
Dariusz Szukała
Odnowa żywieniowa po treningu
Część pierwsza
Organizm sportowca poddawany jest dziś ogromnym presjom fizycznym, psychicznym i eksploatowany do granic możliwości. Długotrwałe i wyczerpujące treningi, odbywające się niekiedy kilkakrotnie w ciągu dnia, mogą zakłócać naturalną równowagę organizmu (homeostazę), prowadzić do pogorszenia wydolności oraz licznych zaburzeń w stanie zdrowia. Podnoszenie efektywności pracy wymaga więc od sportowców stosowania specyficznych metod odnowy biologicznej, której głównym celem jest uzupełnienie w organizmie strat ważnych składników, powstałych w efekcie wzmożonego wysiłku fizycznego. Dlatego też osiąganie coraz lepszych wyników w sporcie jest możliwe dzięki przestrzeganiu określonych zasad żywienia, będących podstawą właściwej regeneracji organizmu.
Zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze w diecie sportowców, uzależnione jest od rodzaju uprawianej dyscypliny, czasu trwania wysiłku, jego charakteru i intensywności, a także fazy cyklu treningowego. Nie bez znaczenia jest również wiek zawodnika, stan jego zdrowia oraz poziom wytrenowania. Przestrzeganie określonych reguł żywieniowych nabiera szczególnego znaczenia w okresie przerw między treningami, kiedy organizm dąży do wyrównania strat i przywrócenia prawidłowej homeostazy. Wyczerpujący wysiłek fizyczny może niekiedy prowadzić do skrajnego wyczerpania podstawowych rezerw energetycznych ustroju - glikogenu mięśniowego i wątrobowego, zachwiania gospodarki wodno-elektrolitowej oraz utraty ważnych witamin i białek komórkowych. W konsekwencji tych zmian może dojść do upośledzenia niektórych procesów czynnościowych organizmu oraz spadku ogólnej wydolności.
Woda i elektrolity
W warunkach wzmożonej aktywności fizycznej w organizmie dochodzi do znacznych ubytków wody i elektrolitów, co upośledzać może prawidłowy proces regeneracji, zmniejszać efektywność pracy oraz powodować komplikacje zdrowotne. W normalnych warunkach otoczenia człowiek traci ok. 25-50 cm3 wody na godzinę, jednak w okresie zwiększonego wysiłku fizycznego straty te sięgać mogą 2-3 litrów/h i powodować spadek wydolności nawet o 30%.
Tak znaczny ubytek wody to głównie wynik zachodzących procesów termoregulacyjnych. Podczas pracy mięśniowej, kiedy nasila się tempo spalania składników energetycznych (węglowodanów i kwasów tłuszczowych) w organizmie, wzrasta produkcja ciepła. Aby zapobiec przegrzaniu mięśni, jego nadmiar musi zostać odtransportowany za pomocą krążącej krwi do powierzchni ciała i wydalony przez skórę wraz z potem. W warunkach silnego obciążenia termicznego (np. podczas pracy w gorącym otoczeniu), utrata potu może utrzymywać się po zakończonym treningu na poziomie 1 l/godz lub wyższym, przez wiele godzin. Sprawnie działający system termoregulacyjny jest dla sportowców najważniejszym mechanizmem, chroniącym ciało przed przegrzaniem. Wraz z jednym litrem potu ustrój pozbywa się aż 580 kcal ciepła. Szybkość tego procesu uzależniona jest jednak od różnych czynników, takich jak: indywidualne predyspozycje organizmu, wiek, stan emocjonalny, stopień wytrenowania, intensywność i czas trwania wysiłku oraz temperatura i wilgotność otoczenia.
Długi i intensywny trening może przyczyniać się nie tylko do spadku ogólnej zawartości wody w organizmie, ale także prowadzić do niebezpiecznych jej przemieszczeń między wnętrzem komórek a ich otoczeniem. Wydzielany przez skórę pot powstaje z płynu zajmującego przestrzeń zewnątrzkomórkową, w konsekwencji czego objętość tego płynu zmniejsza się i wzrasta ciśnienie osmotyczne. W celu wyrównania stężeń, cześć wody znajdującej się w komórkach przedostaje się na zewnątrz, w tym do osocza krwi. W konsekwencji tych przesunięć dochodzi do odwodnienia wewnątrzkomórkowego i powstania charakterystycznych objawów: wzmożone uczucie pragnienia, suchość jamy ustnej, upośledzone wydzielane śliny, zaczerwienienie skóry, rozdrażnienie, zaburzenia koordynacji ruchów oraz ogólne osłabienie. Ponieważ w okresie przedłużającego się wysiłku, może dojść do poważnego odwodnienia komórek, część osocza przenika do przestrzeni wewnątrzkomórkowych aby zrekompensować straty. W wyniku tego dochodzi do zmniejszenia jego objętości, wzrostu lepkości krwi oraz pogorszenia transportu tlenu i ciepła, co z kolei może stanowić znaczne obciążenie dla serca i całego układu krwionośnego.
Duża utrata wody z organizmu spowodowana jest także nasiloną wentylacją płuc. Wydychane powietrze posiada bardzo dużą wilgotność ze względu na kontakt z przepływającą przez pęcherzyki płucne krwią. W normalnych warunkach tą drogą ustrój traci około 2 l wody na dobę, jednak w okresie zwiększonej pracy mięśniowej straty te mogą być znacznie większe.
W efekcie narastającego zagrożenia spowodowanego znacznym odwodnieniem, organizm próbuje zatrzymać niezbędną ilość wody, poprzez zmniejszenie objętości wydalanego moczu. Proces ten nadzorowany jest głównie przez hormon antydiuretyczny - wazopresynę (ADH) produkowany w tylnym płacie przysadki mózgowej. Wzrost stężenia płynów zewnątrzkomórkowych powoduje pobudzenie osmoreceptorów podwzgórza i zwiększenie wydzielania ADH, który nasila resorpcję wody w kanalikach nerkowych i jej powrót do osocza. W konsekwencji nerki wytwarzają małe ilości zagęszczonego moczu, co, w przypadku osób obciążonych znacznym wysiłkiem fizycznym, może okazać się bardzo niebezpieczne. W czasie intensywnego treningu, w organizmie dochodzi do nagromadzenia znacznej ilości toksycznych produktów przemiany materii, które mogą spowodować zatrucie organizmu. Na skutek przepływu przez nerki silnie zgęszczonego moczu, może dochodzić do rozwoju kamicy nerkowej oraz groźnych powikłań w układzie moczowym. Prawidłowe nawodnienie organizmu jest więc niezbędne dla utrzymania odpowiedniego stężenia moczu oraz szybkiego wydalania szkodliwych substancji na zewnątrz.
Zwiększone zapotrzebowanie sportowców na wodę związane jest także z rodzajem stosowanej przez nich diety. Wraz ze wzrostem spożycia pokarmu powstaje potrzeba dowozu większej ilości płynów, co wiąże się z nasileniem procesów metabolicznych oraz usuwaniem zbędnych produktów przemiany materii. Przy spożyciu pokarmu dostarczającego 5000 kcal, powstaje około 50-100 g substancji stałych, które muszą zostać wydalone z moczem. Szacuje się, że na 1 kcal spożywanego pokarmu powinien przypadać 1 cm3 wody.
Ubytek znacznej ilości wody w organizmie może przyczyniać się nie tylko do zakłóceń przemian metabolicznych oraz mechanizmów termoregulacyjnych, ale także powodować silne zachwianie gospodarki elektrolitowej ustroju. Zarówno płyny zewnątrz, jak i wewnątrzkomórkowe składają się nie tylko z wody, ale także soli mineralnych i zawartych w niej różnych związków. Utracie wody z potem, kałem i moczem zawsze towarzyszy ubytek elektrolitów, jedynie z płuc wydostaje się tylko i wyłącznie czysta woda. Najważniejszą rolę w utrzymaniu odpowiedniej równowagi między przestrzeniami zewnątrz i wewnątrzkomórkowymi odgrywają jony sodu i potasu. Pierwszy z kationów odpowiada za utrzymanie odpowiedniego stężenia w płynach otaczających komórki oraz osoczu krwi, drugi natomiast kontroluje objętość komórek. Ustrój traci z potem przede wszystkim jony sodu i chloru, które odpowiadają za utrzymanie odpowiedniego stężenia w płynach zewnątrzkomórkowych i osoczu. W każdym litrze wydalonego potu zawarte jest 2,3-3,4 g NaCl. Po zakończonym wysiłku należy więc dążyć nie tylko do uzupełnienia deficytu wody, ale także brakujących elektrolitów. W tym celu sportowcom poleca się tzw. napoje izotoniczne, zawierające wodę wraz z odpowiednią ilością soli mineralnych i glukozy. Przyjmowanie tylko i wyłącznie czystej wody może prowadzić do zbytniego "rozcieńczenia" płynów zewnątrzkomórkowych, w konsekwencji czego woda, w celu wyrównania stężeń, będzie przedostawać się do wnętrza komórek. Jednocześnie nadmiernie nawodnione komórki będą dążyć do pozbycia się jonów potasu, co prowadzić może do nadmiernych kurczów mięśni. Dążąc do uzupełnienia strat elektrolitów należy jednak zwrócić uwagę nie tylko na odpowiednią podaż jonów sodu i potasu, ale także wapnia, żelaza, magnezu, cynku, miedzi, chromu i selenu.
Praktyczne zalecenia odnośnie uzupełniania strat wody i elektrolitów
Ubytek wody i elektrolitów należy wyrównać najpóźniej do 24 godzin po treningu lub zawodach. Wypijanie płynów w ilościach zaspokajających tylko i wyłącznie uczucie pragnienia, może okazać się niewystarczające. W takich okolicznościach straty wody uzupełniane są jedynie w 60-70%, w konsekwencji czego organizm może jeszcze przez dłuższy czas pozostawać w stanie odwodnienia. Należy pamiętać, że pomimo odpowiedniej podaży płynów, ubytek wody udaje się zrekompensować dopiero po upływie kilku godzin, a niekiedy nawet następnego dnia.
Po zakończonym wysiłku fizycznym należy wypić małymi porcjami około 500 ml płynu. Następnie, regularnie co 15-20 min, należy przyjmować około 100-200 ml, bez względu na uczucie pragnienia. Ponad połowa strat wody powinna być uzupełniona w ciągu 90 min po zakończeniu treningu lub zawodów, a pozostałe 50% w ciągu najbliższej doby
Spożywane płyny powinny posiadać odpowiednią temperaturę. Bardziej preferowane są napoje chłodne, których transport przez przewód pokarmowy oraz wchłanianie do krwi są znacznie przyspieszone. Ponadto zimne płyny skutecznie obniżają temperaturę przegrzanego ciała. Należy jednak pamiętać, aby spożywane napoje nie były zbyt zimne, bowiem mogą przyczyniać się do tzw. kolek żołądkowo-jelitowych, stanów zapalnych gardła oraz dokuczliwych schorzeń układu oddechowego i pokarmowego. Najbardziej optymalna temperatura spożywanych płynów powinna wynosić ok. 4-10°C. Jedynie w przypadku wysiłków odbywających się w chłodnym otoczeniu, bardziej preferowane są napoje ciepłe.
Podawane sportowcom napoje powinny charakteryzować się odpowiednią osmolarnością. Wypicie, po wysiłku, znacznej ilości wody o niskiej zawartości elektrolitów, może powodować obniżenie ciśnienia osmotycznego płynów ustrojowych, wzmożone wydzielanie hormonu antydiuretycznego i zwiększone wydalanie moczu, pomimo, że organizm znajduje się w fazie odwodnienia. Z kolei napoje o zbyt wysokim stężeniu elektrolitów są dłużej transportowane przez przewód pokarmowy oraz wolniej wchłaniane do krwi, co również może upośledzać prawidłową rehydratację organizmu Sportowcom zaleca się więc spożywanie napojów izotonicznych, charakteryzujących się najbardziej optymalnym stężeniem elektrolitów. Przyjmowane po wysiłku płyny powinny zawierać odpowiednią dawkę węglowodanów i sodu, bowiem sprzężony transport glukozowo-sodowy przyspiesza wchłanianie wody z jelit do krwi. Zawartość węglowodanów nie powinna być jednak wyższa niż 6-8 g/100 ml, a stężenie sodu nie powinno przekraczać 40-110 mg/ 100 ml. W przypadku uzupełniania strat wodno-elektrolitowych po treningach krótszych, bardziej intensywnych, odbywających się w gorącym otoczeniu, zawartość węglowodanów w napojach nie powinna być wyższa niż 6 g /100 ml, ale też nie mniejsza niż 3 g/100 ml. Osmolarność spożywanych płynów uzależniona jest nie tylko od ogólnej zawartości węglowodanów, ale także od ich rodzaju. Bardziej preferowane są płyny gdzie występuje przewaga dwu- i wielocukrów nad jednocukrami. Soków owocowych nie można zaliczyć do napojów izotonicznych, gdyż cechują się one wysoką osmolarnością, ze względu na obecność w nich znacznych ilości fruktozy, potasu i innych składników. Ponadto ogólna zawartość w nich węglowodanów jest najczęściej wyższa niż 12 g/100 ml.
W czasie trwania treningu lub zawodów nie zaleca się przyjmowania napojów gazowanych, gdyż zawarty w nich dwutlenek węgla działa rozkurczowo na ściany żołądka i, na drodze odruchowej, hamuje rzeczywiste odczucie pragnienia. W efekcie jego działania dochodzi także do podniesienia przepony i kłopotów z oddechem, oraz zwiększonego wydzielanie moczu, co dodatkowo nasilać może proces odwodnienia. Napoje gazowane polecane są natomiast po zakończeniu treningu, bowiem, wpływając na zwiększoną diurezę, wzmagają wydalanie szkodliwych produktów przemiany materii, nagromadzonych podczas wysiłku.
Aby częściowo zapobiec odwodnieniu organizmu podczas treningu, sportowiec powinien przyjmować odpowiednią ilość wody lub napoju izotonicznego przed jego rozpoczęciem. Zaleca się, aby 15-30 min przed wysiłkiem wypić małym porcjami ok. 500 ml płynu, co da możliwość utworzenia pewnych rezerw wody.
Nigdy nie należy zapominać o płynach podczas trwania wysiłku
Węglowodany
Wydolność fizyczna sportowca uzależniona jest przede wszystkim od wielkości zasobów energetycznych nagromadzonych w ustroju. W okresie częstych i długotrwałych treningów należy zwrócić uwagę, aby składniki diety, będące źródłem energii, były przez organizm szybko trawione, wchłaniane i spalane, a ich nadwyżki skutecznie magazynowane w formie łatwo dostępnych zapasów. Spośród wszystkich składników energetycznych dostarczanych w pokarmie, jedynie węglowodany spełniają powyższe warunki, dlatego ich udział w diecie sportowców jest szczególnie ważny.
Organizm człowieka posiada zdolność magazynowania cukrów w formie glikogenu (połączonych cząsteczek glukozy). Składnik ten syntetyzowany jest w wielu tkankach, jednak znaczące ilości tego wielocukru gromadzone są jedynie w wątrobie i mięśniach. Zawartość glikogenu wątrobowego w organizmie człowieka jest zmienna i waha się między 60-150 g. Najniższe wartości tego składnika obserwuje się na czczo lub po okresie przegłodzenia, natomiast po posiłku, w skład którego wchodzą węglowodany, jego zasoby w wątrobie ulegają zwiększeniu. Na syntezę glikogenu wątrobowego zużywane jest około 10% glukozy zawartej w pożywieniu. Przy niedostatecznym spożyciu pokarmu, glikogen wątrobowy stanowi podstawowe źródło zapasów glukozy dla systemu nerwowego oraz krwinek czerwonych, które nie potrafią korzystać z innych źródeł energii. W normalnych warunkach mózg dorosłego człowieka zużywa ok. 140 g glukozy na dobę, a czerwone krwinki ok. 40 g/dobę. Zawartość glikogenu w mięśniach waha w granicach 1-1,5% masy wilgotnej tkanki, co, w przypadku ciała przeciętnego człowieka, wynosi ok. 200-300 g. Zasoby tego składnika w mięśniach, podobnie jak w wątrobie, są zmienne. W organizmie sportowca, przy odpowiednim treningu i żywieniu, jego zapasy mogą wzrosnąć do 3% masy mięśni i osiągnąć wartość powyżej 500 g. Ponieważ glikogen mięśniowy jest tylko i wyłącznie źródłem energii dla komórek mięśniowych, wielkość jego zasobów ma szczególne znaczenie podczas wykonywania długich lub intensywnych wysiłków fizycznych. W czasie trwania treningu, zapasy zgromadzonych węglowodanów w mięśniach ulegają zmniejszeniu, co w konsekwencji prowadzi do spadku efektywności pracy. Przed przystąpieniem do kolejnego treningu zawodnik powinien uzupełnić powstałe braki glikogenu mięśniowego, którego pełna resynteza następuje niekiedy dopiero po upływie 48 godzin.
W okresie odnowy biochemicznej ustroju, przy przestrzeganiu określonych zasad żywienia, można uzyskać poziom zapasów węglowodanowych wyższy niż przed treningiem. Proces ten nazywamy zjawiskiem superkompensacji. Dzięki właściwej odnowie żywieniowej, zawodnik może przystąpić do kolejnego wysiłku ze zwiększoną pulą glikogenu mięśniowego, co niewątpliwie zwiększy jego wydolność.
Po zakończeniu ciężkiego treningu, glukoza bardzo szybko wnika do komórek mięśniowych. W normalnych warunkach, ze 100 g spożytej glukozy, jedynie 20% wędruje do komórek mięśniowych, natomiast, po wytężonej pracy fizycznej, mięśnie przechwytują aż 60% tego składnika. Co ciekawe, transport glukozy do komórek mięśniowych w okresie powysiłkowym przebiega przy minimalnej ilości insuliny, co może mieć szczególne znaczenie w przypadku niektórych zawodników, którzy muszą pozostawać na diecie wysokowęglowodanowej i jednocześnie kontrolować masę tłuszczową ciała. Wiadomo przecież, że insulina, której wydzielanie wzmagane jest po spożyciu produktów węglowodanowych, uruchamia reakcje sprzyjające przyrostowi tkanki tłuszczowej.
Utrzymywanie odpowiedniego zapasu glikogenu mięśniowego ma szczególne znaczenie w przypadku zawodników wykonujących długotrwałe wysiłki wytrzymałościowe (maratończycy, kolarze, biegacze narciarscy), gdyż węglowodany są niezbędne dla prawidłowego spalania kwasów tłuszczowych, będących w tych dyscyplinach podstawowym źródłem energii.
Od ilości zgromadzonych rezerw węglowodanowych uzależniona jest także wydolność fizyczna sportowców, uprawiających dyscypliny siłowe i szybkościowe. Podczas krótkotrwałych i intensywnych wysiłków, kiedy mamy do czynienia ze znacznym niedotlenieniem organizmu, głównym materiałem energetycznym dla pracy komórek mięśniowych są cukry. W miarę trwania wysiłku ich zasoby ulegają zmniejszeniu, co niewątpliwie odbija się na efektywności treningu. Tak więc utrzymanie puli glikogenu mięśniowego ma ogromne znaczenie praktycznie u wszystkich sportowców, bez względu na rodzaj uprawianej dyscypliny.
Ponieważ proces glikogenezy przebiega najintensywniej w pierwszych godzinach po zakończeniu wysiłku, należy zadbać, aby w posiłkach potreningowych znalazła się wystarczająca ilość odpowiednich jakościowo węglowodanów.
Zalecenia praktyczne odnośnie uzupełniania strat glikogenu
Skuteczność odbudowy glikogenu mięśniowego po treningu uzależniona jest od ilości i jakości spożywanych węglowodanów oraz szybkości ich trawienia i wchłaniania przez organizm. W ciągu godziny po zakończonym wysiłku należy spożyć około 60-80 g łatwo przyswajalnych węglowodanów w formie płynnej. Najlepiej podawać je w postaci izotonicznego napoju (6-8% cukru), zawierającego także witaminy i składniki mineralne.
Synteza glikogenu przebiega najbardziej intensywnie w ciągu 5-6 godzin po zakończeniu treningu, dlatego w tym czasie należy przyjąć ok. 200 g węglowodanów o wysokim indeksie glikemicznym, zawartych w różnych produktach i płynach. W późniejszym okresie, kiedy proces glikogenezy przebiega wolniej, zaleca się spożywanie produktów o niższym indeksie glikemicznym (gruboziarniste przetwory zbożowe, kasze, ciemny ryż, owoce, warzywa). Dieta, bogata w węglowodany, odnawia glikogen mięśniowy dopiero po upływie 24-48 h.
Udział węglowodanów rafinowanych (cukru i przetworów cukierniczych) w diecie nie powinien przekraczać 20-30% ogółu energii. Zbyt wysokie spożycie sacharozy może powodować pewne niedobory żywieniowe, zwłaszcza witamin i minerałów.
Nie należy również przesadzać z ilością spożywanych węglowodanów. Ich nadmiar w pożywieniu może powodować, że, podczas normalnych procesów metabolicznych, organizm będzie wykorzystywał cukry kosztem kwasów tłuszczowych. Ponadto dieta, zawierająca zbyt wysoką ilość węglowodanów, może prowadzić do niedoborów innych składników pokarmowych w organizmie. Należy więc zachować odpowiednie proporcje pomiędzy spożyciem węglowodanów, tłuszczów i białek, i jednocześnie pamiętać o odpowiedniej energetyczności diety.
Aby spowolnić proces utraty glikogenu mięśniowego w czasie trwania wysiłku, korzystne jest podawanie napojów izotonicznych, zawierających węglowodany, bezpośrednio przed wysiłkiem oraz w jego trakcie. Dobre wyniki daje spożycie, na 30-60 min przed treningiem, węglowodanów w ilości 1 g/kg masy ciała. Należy jednak pamiętać, aby spożyty produkt nie posiadał zbyt wysokiego indeksu glikemicznego, bowiem może spowodować zwiększenie wydzielania insuliny i gwałtowne obniżenie poziomu cukru we krwi. Korzystniejsze w tym przypadku są produkty zawierające fruktozę - która wolniej wchłania się z przewodu pokarmowego. Ma to szczególne znaczenie w przypadku osób wrażliwych na wahania poziomu glukozy we krwi. Należy jednak pamiętać, że przyjęcie zbyt dużej ilości fruktozy może wywołać niepożądane dolegliwości żołądkowo-jelitowe.
Po zakończonym treningu należy zadbać nie tylko o szybką odnowę glikogenu mięśniowego, ale także wątrobowego. Podczas długich, wyczerpujących wysiłków, komórki wątrobowe pozbywają się zapasów cukru, a na ich miejsce wnikają związki tłuszczowe, które mogą przyczyniać się do stłuszczenia wątroby i spowolnić proces odbudowy w niej glikogenu. Zaleca się więc, w okresie odnowy żywieniowej, zwiększyć w diecie spożycie produktów bogatych w związki lipotropowe - "rozpuszczające" tłuszcz (metionina, kwas glutaminowy, cholina), które w znacznych ilościach obecne są w mleku, chudym twarogu, wątrobie. Korzystne może być także spożywanie lecytyny, będącej bogatym źródłem choliny. Natomiast nie jest zalecany ryż i produkty zawierające żelatynę, bowiem zawarty tam, w znacznych ilościach, aminokwas glicyna, hamuje lipotropowe działanie metioniny.
Podczas odnawiania rezerw węglowodanowych w organizmie należy pamiętać, aby w pierwszych godzinach po treningu ograniczać spożycie tłuszczu, zwłaszcza pochodzenia zwierzęcego, bowiem kwasy tłuszczowe nasycone hamują transport glukozy przez błony komórkowe oraz zmniejszają wrażliwość receptorów insulinowych.
Jeżeli po zakończeniu treningu występuje uczucie zmniejszonego apetytu, należy podawać odżywki zawierające węglowodany i białka w stosunku 4:1.
Od Redakcji:
Autor publikacji, mgr inż. Dariusz Szukała, jest absolwentem Wydziału Technologii Żywności (kierunek: Żywienie Człowieka) Akademii Rolniczej w Poznaniu, a także Wydziału Nauk o Zdrowiu (kierunek: Promocja Zdrowia) poznańskiej Akademii Medycznej. Pracuje w Specjalistycznej Poradni Dietetycznej w Ośrodku Sportu Studio "Apollo", zajmując się problematyką żywienia w sporcie oraz żywieniowym leczeniem chorób metabolicznych. Autor wielu prac naukowych i popularnonaukowych w zakresie żywienia i wspomagania w sporcie, które od kilku lat publikuje w specjalistycznych czasopismach sportowych i popularnonaukowch.
spis treści nr 108 archiwum
Aktualny numer Wydarzenia Archiwum
Prenumerata Informacja dla autorów Redakcja Kontakt Strona główna
Copyright © 1999-2000 MEDSPORTPRESS
Pozdrawiam
M.
3MIASTO GORA!
Judo / BJJ - jak bedzie kaska :)
Krzysztof Piekarz
Atomic
DeeJaaVuu
)
Anonim
))
