Banan
AUTOR: sicilia - 2 miejsce
Zanim przejdę do omówienia kuracji anty-przeziębieniowej warto omówić czym jest przeziębienie, aby lepiej zrozumieć sens profilaktyki. Co prawda nie istnieje żadna 100 procentowa metoda zapobiegająca przeziębieniom, niemniej jednak można zwiększyć swoją odporność i zminimalizować występowanie infekcji górnych dróg oddechowych.
Potocznie nazywane przeziębieniem zakażenie górnych dróg oddechowych jest najczęstszym schorzeniem występującym u ludzi w każdym wieku. Pierwsze objawy choroby pojawiają się, kiedy wirusy wtargną do komórek nabłonka wyścielającego górne drogi oddechowe. Ustrój broni się przed wirusem, atakując go za pomocą białych krwinek, nazywanych granulocytami obojętnochłonnymi lub neutrofilami. Jeśli układ odpornościowy nie rozpoznaje wirusa (co oznacza, że nigdy wcześniej się z nim nie zetknął i nie wytworzył przeciwko niemu odporności), to ten rodzaj odpowiedzi immunologicznej, polegającej na gwałtownej produkcji neutrofil i „przesłaniu" ich do walki w miejscu zakażenia, nazywamy odpowiedzią nieswoistą. Ich totalny atak stanowi doskonałą obronę ustroju - jednak przeciwko innym wirusom, a nie tym, które powodują objawy przeziębienia. Nadmiar komórek obronnych zgromadzonych w miejscu zakażenia powoduje powstanie stanu zapalnego, którego główne objawy to kata, bóle o niejasnej lokalizacji i uczucie rozbicia.
Objawy przeziębienia pojawiają się najczęściej między 1 a 4 dniem od zakażenia, a znikają z reguły w ciągu kolejnych 3 dni. W czasie pierwszych 3 dni rozwoju objawów jesteśmy zakaźni (tzn. możemy wydalać zakaźne formy wirusa, groźne dla innych) i z tego powodu powinniśmy przestrzegać zasad izolacji.
Choroby przeziębieniowe występują najczęściej w okresach przejściowych i zimnych, tzn. od jesieni do wiosny. W czasie chłodów częściej przebywamy w budynkach, w ogrzewanych pomieszczeniach. A właśnie gorące i przesuszone wskutek centralnego ogrzewania powietrze, niszczące i wysuszające śluzówkę nosa oraz gardła, stanowi optymalne środowisko dla rozwoju i przekazywania wirusów.
Z wyjątkiem noworodków i bardzo małych niemowląt przeziębienie nie jest groźne. Powoduje jednak przejściowe obniżenie odporności, przez co uwrażliwia organizm na atak baterii, które wywołują zakażenia stanowiące powikłania przeziębienia.
PRZYCZYNY
Objawy przeziębienia wywołuje ponad 200 różnych wirusów odpowiedzialnych za zakażenie śluzówek nosa i gardła. Jak dotąd nie istnieje żadna metoda przyczynowego leczenia rozwijającego się zakażenia. Nie ma więc sensu określanie, który z wirusów odpowiada za objawy choroby, nie zmieni to bowiem jej przebiegu ani nie spowoduje skrócenia objawowego okresu infekcji. Wirusy przeziębienia są przenoszone drogą kropelkową, to znaczy wraz z drobinkami śliny lub wydzieliny rozpylanymi przez osoby zakażone w czasie kaszlu, kichania lub mówienia. Można się także zakazić, przenosząc w obręb nosa lub gardła z powierzchni przedmiotów, na których osiadły - np. ze słuchawki telefony lub klamki. Przeziębienie zjawia się zwykle wtedy, gdy po wyjściu z ciepłego i suchego pomieszczenia ogarnia nas uliczne zimno, przejmujący wiatr lub wilgoć. Pierwsze dreszcze są objawem utraty ciepła przez osłabiony organizm. Osłabienie ogólne i uczucie głodu sprzyjają przeziębieniu. Dlatego przed wyjściem z domu konieczne jest spożycie sytego śniadania z gorącym napojem, które wzmacnia i daje uczucie ciepła.
LECZENIE
Celem leczenia jest maksymalne złagodzenie przebiegu infekcji. Aby odciążyć organizm oraz uniknąć powikłań zakażenia wirusowego, konieczne jest pozostanie w domu i leżenie w łóżku. Należy również dużo spać, przynajmniej 12 godzin na dobę. Ważne jest odpowiednie nawilżenie śluzówek - poprzez częste picie obojętnych płynów i nawilżenie powietrza. Dzięki temu szybciej mija katar. Ponadto prawidłowo uwodniona śluzówka jest bardziej oporna na zakażenie niż przesuszona. Gorączka pomaga ustrojowi zwalczyć wirus, toteż podawanie leków przeciwgorączkowych może obniżyć zdolność organizmu do walki. Jednak zbyt wysoka gorączka, powyżej 38,5 stopni Celsjusza, wymaga przeciwdziałania (zwłaszcza u małych dzieci, u których mogą wystąpić drgawki), a jeśli utrzymuje się ponad 1 dzień, chory powinien zostać zbadany przez lekarza.
Nie istnieją dotychczas żadne leki hamujące rozwój w ustroju wirusów przeziębienia, ale wiele specyfików ułatwia znoszenie choroby i zmniejsza nasilenie występujących przy przeziębieniu objawów. Objawy rozbicia i odczucia bólowe znosi ibuprofen, natomiast aspiryna i paracetamol mogą nasilać katar. Bolące gardło można płukać np. roztworem soli kuchennej (1/2 łyżki na filiżankę ciepłej wody).
W czasie przeziębienia często ulegamy pokusie reklam obiecujących natychmiastowe ustąpienie objawów po zastosowaniu pewnych dostępnych bez recepty preparatów przeciwgrypowych. Pomyślmy jednak dwa razy, zanim je zażyjemy. Leki te działają naraz na wiele symptomów, zawierają więc substancje w danym momencie niepotrzebne naszemu organizmowi. Istnieje wobec tego możliwość „przeleczenia" lub przedawkowania pewnych środków. Preparaty zmniejszające przekrwienie i obkurczające śluzówkę nosa pomagają w pozbyciu się kataru, jednak jedynie na krótki okres. Jeśli stosuje się je dłużej niż 5 dni, mogą spowodować tzw. Efekt z odbicia i zwiększyć ilość wydzieliny oraz uczucie rozbicia. Pseudoefedryna powoduje zwiększenie ciśnienia tętniczego krwi oraz czynności serca - dlatego osoby cierpiące z powodu nadciśnienia tętniczego, chorób serca zaburzeń w oddawaniu moczu spowodowanych przerostem prostaty, cukrzycą i chorobami tarczycy przed ich zażyciem powinny skontaktować się z lekarzem.
Dostępne bez recepty, leki przeciwkaszlowe mogą przynieść nawet znaczną ulgę w początkowym okresie choroby - gdy męczy nas kaszel. Jednak hamowanie kaszlu ma sens jedynie tylko wtedy, gdy kaszel jest suchy. W przeciwnym razie odruch kaszlowy jest bardzo korzystny - pomaga usunąć zalegająca w tchawicy i oskrzelach wydzielinę, nie dopuszczając do zakażenia dróg oddechowych. Dostępne na rynku związki przeciwhistamionowe mogą ułatwić oddychanie i spowodować ustąpienie obrzęku śluzówki. Jednak za wszystko trzeba płacić - stosowanie tego typu leków zmniejsza wprawdzie ilość wydzieliny w nosie, ale staje się ona jednocześnie gęstsza i trudniejsza do usunięcia.
Leczenie przeziębienia należy rozpocząć, gdy tylko wystąpią pierwsze objawy. Zwłaszcza przy środkach ziołowych wczesne podjęcie kuracji umożliwia szybszy powrót do zdrowia.
AROMATERAPIA
Para ziołowa może zmniejszyć przekrwienie, a jeśli temperatura oparów wynosi 43 stponie lub więcej, kontakt z nimi będzie zabójczy dla zarazków przeziębienia. Najlepiej zastosować eukaliptus, starzęśl, olejek wintergrinowy albo miętę pieprzową. Świeże liście albo kilka kropli olejku ziołowego umieść w miseczce i zalej wrzątkiem. Przykryj głowę ręcznikiem, pochyl się nad naczyniem i wdychaj opary.
HOMEOPATIA
Objawy przeziębienia często likwidują środki homeopatyczne ( w dawce 12-CH, co 2 godziny do maksimum 4 dawek). Gelsemium może pomóc przy dreszczach, bólu ramion i nóg oraz zmęczeniu albo w przypadku bólu gardła. Kiedy przy „cieknącym nosie" czujemy pieczenie, oczy łzawią nieustannie i często kichamy, spróbujmy Allium cepa. Przy drażliwości i cieknącym nosie, przekrwionym w nocy, należy zażywać Nux vomica. Przy suchym, piekącym bólu gardła i gorzkim smaku w ustach można spróbować Aconitum.
ODŻYWIANIE, WITAMINY I MINERAŁY
Pożywienie jest paliwem, które umożliwia nam działanie, daje energię, buduje i naprawia organizm. Jedzenie jest koniecznością, ale stanowi również źródło przyjemności i część naszego życia towarzyskiego. Zmiana diety na zdrową nie powinna być powodem do stresujących wyrzeczeń, takich jak unikanie wszystkich słodkich i tłustych pokarmów oraz monotonnej kuchni, opartej na brązowym ryżu i warzywach. Diety mogą zubożyć organizm w podstawowe składniki odżywcze. W ustaleniu właściwej proporcji składników odżywczych największe znaczenie ma wybieranie pokarmów wysokiej jakości oraz uświadomienie sobie indywidualnych potrzeb. Najprostszą regułą jest wybieranie jedzenia jak najbardziej zbliżonego do stanu naturalnego - da ono pełen zakres składników odżywczych, potrzebnych organizmowi. W profilaktyce przeziębieniowej znaczenie mają takie produkty, jak świeże ryby (dostarczają niezbędnych zdrowych tłuszczów, witamin, składników mineralnych), owoce i warzywa (witaminy i składniki mineralne).
Prawidłowe odżywianie ma zasadniczy wpływ na stan odporności i szybkość powrotu do zdrowia w przypadku przeziębienia. Należy stosować zrównoważoną dietę. W miarę potrzeb można zażywać witaminy A, B complex i C oraz cynk i miedź. Jeśli w organizmie występuje niedobór cynku, obniża się liczba granulocytów obojętnochłonnych i ustrój staje się łatwym łupem dla wszelkiego rodzaju infekcji, w tym przeziębień.. Cynk dostępny jest w postaci tabletek albo pastylek do ssania.
W czasie przeziębienia należy unikać przetworów mlecznych, które sprzyjają zagęszczaniu śluzu.
W ciągu ostatnich 20 lat jesteśmy świadkami rozwoju badań nad skutecznością megadawek (1 g i więcej dziennie) witaminy C w profilaktyce przeziębień. Kwestia pozostaje nadal nie rozstrzygnięta. Otrzymano rozmaite wyniki, ale nie wydaje się, by megadawki witaminy C zapobiegały przeziębieniom, jednak mogą skrócić czas trwania i złagodzić objawy choroby. Prawdopodobnie substancja ta istotna jest dla zdrowego funkcjonowania granulocytów obojętnochłonnych.
Witamina A również jest potrzebna do ochrony przed infekcjami. Utrzymuje ona w dobrym stanie nabłonek pokrywający skórę i wszystkie organy wewnętrzne.
Witamina E zapobiega niszczeniu komórek przez wolne rodniki. Działa synergistycznie z witaminą C (świetnym trio jest połączenie witamin A+E+C i takich preparatów trzeba szukać w aptekach).
Rosół z kurczaka stosowano jako „lek" przeciw przeziębieniu już w XII wieku. Wyniki badań potwierdzają opinię, że rosół redukuje objawy przeziębienia, zwłaszcza przekrwienie. Jakiś (nie zidentyfikowany jeszcze) składnik rosołu powstrzymuje skupianie się granulocytów obojętnochłonnych wywołujących stan zapalny.
Każda potrawa na tyle pikantna, że powoduje łzawienie oczu, działa podobnie na nos, sprzyjając odpływowi śluzu. Zatem gorące, ostre dania pomagają organizmowi zwalczyć przeziębienie.
Preparaty wzmacniające odporność (dostępne w aptekach, bez recepty):
- Sok z jeżówki purpurowej (również jako krople lub tabletki) "Immunal", "Echinapur"
- Sok z jeżówki wąskolistnej "Echinacea ratiopharm ", " Lymphozil", "Lymphozil forte".
- Preparat propolisowy: "Propolis Plus"
- Mleczko pszczele
- Preparat homeopatyczny "Dagomed 46"
- Syrop aroniowo-aloesowy "Bioaron C " polecany szczególnie dzieciom
- Krople lub tabletki "Esberitox "
- Preparaty z korzenia żeń - szeń
STYL ŻYCIA
Powstrzymaj się od palenia, zwłaszcza podczas przeziębienia. Palenie szkodzi błonom śluzowym i płucom, zwiększając podatność na wszelkiego rodzaju infekcje dróg oddechowych. Kiedy się je złapie, dym drażni tkanki będące już w stanie zapalnym, utrudniając powrót do zdrowia.
TERAPIE ZIOŁOWE
Jeżówka, zastosowana przy pierwszych oznakach przeziębienia, może zredukować czas trwania i nasilenie choroby, a często nawet zapobiec pełnemu rozwinięciu się infekcji. Roślina ta najwyraźniej stymuluje reakcję immunologiczną pobudzając odporność na wszelkie zakażenia. Dostępna jest w kapsułkach albo w postaci herbaty. Wsypać 2 łyżeczki korzenia jeżówki do ¼ litra wody, podgrzewać na wolnym ogniu przez 15 minut: pić 3 filiżanki dziennie. Gorzknik kanadyjski pomaga usunąć śluz z gardła. Zawiera też naturalny antybiotyk - berberynę, która może zapobiec infekcjom bakteryjnym następującym często po przeziębieniu. Parzyć ½ -1 łyżeczkę gorzknika w ¼ litra wrzątku przez 10-15 minut, pić 3 filizanki dziennie.
Doskonałą „herbatką na przeziębienie" jest mieszanka równych części bzu czarnego, mięty pieprzowej i krwawnika pospolitego. Zaparzyć 1-2 łyżeczki ziół w ¼ litra gorącej wody. Mieszanka taka pomoże organizmowi poradzić sobie z gorączką i zmniejszy bóle, przekrwienie i stan zapalny.
Czosnek skraca czas trwania i intensywność przeziębienia. Jest skuteczny we wszystkich postaciach: kapsułek albo tabletek, olejku wcieranego w skórę lub całych ząbków gotowanych w potrawach.
DOMOWE SPOSOBY PRZECIWPRZEZIĘBIENIOWE
- Aby zmniejszyć ból gardła, można ssać twarde cukierki lub tabletki odkażające; należy jednak unikać miętówek - mogą powodować wysuszenie śluzówki i zwiększyć dolegliwości.
- Aby zapobiec obtarciu nosa, należy smarować nozdrza i okolice nosa wazeliną.
- Nawadnianie organizmu poprzez picie przynajmniej 10 szklanek płynu dziennie przyspiesza ustępowanie objawów przeziębienia. W ten sposób zapobiegamy utracie wody z wydychanym powietrzem, wysychaniu śluzówek i gęstnieniu wydzieliny oraz zmniejszamy uczucie rozbicia i ucisku w klatce piersiowej.
- Nawilżanie pokoju (zwłaszcza w mieszkaniach z centralnym ogrzewaniem) stanowi ochronę dla śluzówek i znacznie przyspiesza wyleczenie, jak również łagodzi dolegliwości.
- Herbata lipowa z miodem i sokiem z cytryny
- Herbata malinowa mająca działanie napotne
- Herbata z bzu czarnego
- Czosnek naturalny (można zażywać kapsułki Aliopel lub tabletki Alliofil)
- Inhalacje z olejkami eterycznymi (świetne są olejki Polleny Aromy np. olejek na katar i grypę)
- Moczenie nóg w gorącej wodzie z solą
- Syrop czosnkowo-cebulowy
- Sok z podbiału na kaszel
- Smarowanie klatki piersiowej maścią kamforową
- Bańki
ZAPOBIEGANIE
Najlepszą ochroną przed zakażeniem wirusowym jest silny układ odpornościowy. Odporność organizmu podnosi stosowanie zdrowej diety, niepalenie papierosów, właściwe nawodnienie organizmu. Należy unikać też kontaktu z ludźmi przeziębionymi, a w żadnym wypadku nie używać tych samych ręczników, maszyn do golenia lub naczyń. Wirusy przeziębienia mogą przeżyć kilka godzin na powierzchniach różnych przedmiotów - dlatego należy często myć ręce.
Jeśli złapiesz już przeziębienie - zatrzymaj wirusy dla siebie. Kichnięcie może je rozpylić nawet w promieniu ok. 3,5 m i dlatego w czasie kichania lub kaszlu należy zasłaniać usta i nos.
Regularne uprawianie ćwiczeń fizycznych na świeżym powietrzu (np. 45 minutowy marsz 4-5 razy w tygodniu) poprawia nie tylko kondycję, ale i wydolność układu odpornościowego. Pomocna jest też sauna. Szwedzcy naukowcy stwierdzili, że osoby, które chodzą do sauny 2 razy w tygodniu są odporne na zakażenie wirusami. Przyczyna tego faktu nie jest wyjaśniona, wydaje się jednak, że wysoka temperatura zabija szczepy wirusów bytujące na śluzówkach.
Żywy organizm jest zaprojektowany w taki sposób, aby w ciągu całego życia mógł sam się bronić i odnawiać, jeśli mu na to pozwolimy. Jego naturalne siły obronne są bardzo duże. Zdolność organizmu do obrony przed infekcją zależy od tego, czy niektóre leukocyty są w stanie odróżnić przyjaciela od wroga. Wpierw fagocyty - krążące po organizmie zabójcze białe krwinki - rozpoznają i niszczą obce organizmy, znajdujące się we krwi. Jeżeli to nie skutkuje, limfocyty B zaczynają wytwarzać przeciwciała, które są przystosowane do zwalczania specyficznego antygenu. Później limfocyty T niszczą antygeny za pomocą komórek zawierających przeciwciała. Węzły chłonne, w których produkowane są limfocyty znajdują się między innymi w drogach oddechowych, dołach pachowych i pachwinach. Walka organizmu z infekcją przejawia się w postaci gorączki, powiększenia węzłów chłonnych czy wysypki.
Większość z nas stara się pominąć milczeniem pojęcie profilaktyki zdrowotnej. Niejednokrotnie po prostu nie mammy ochoty myśleć o chronieniu własnego organizmu przed możliwością choroby. Mamy skłonność do pojmowania zdrowia jako braku choroby, a kiedy zachorujemy winimy za nasze dolegliwości czynniki zewnętrzne. Nie wiążemy naszego samopoczucia z ogólnym stylem życia, a gdy już poczujemy się lepiej, beztrosko wracamy do starych przyzwyczajeń. Przy odrobinie zastanowienia i dalekowzroczności bylibyśmy w stanie uniknąć wiele niepotrzebnych dolegliwości. Właściwa dieta, równowaga między aktywnością i odpoczynkiem, czas poświęcony na poprawienie samopoczucia - te elementy są niezwykle istotne w zapobieganiu chorobom.
Najważniejsze jest wzmocnienie i zahartowanie organizmu. Z pomocą przyjdą nam szczepionki antybakteryjne. To najszybszy i dosyć skuteczny sposób na walkę z przeziębieniami.
Możemy też wzmocnić nasz organizm, zażywając preparaty ziołowe i witaimny. Należy pamiętać o tym, że witaminy nie uodparniają organizmu na przeziębienie. Branie ich w bardzo dużych dawkach nie zapobiegnie chorobie. Jednak stosowane w odpowiednich ilościach na pewno nam nie zaszkodzą, niedobór witamin powoduje, że organizm nie funkcjonuje prawidłowo, a zatem łatwiej może dojść do infekcji. Jak już wcześniej wspomniałem przez wielu uważana za wzmacniająca organizm witamina C, jest godna uwagi. Najwięcej jej zawierają owoce cytrusowe, czarne porzeczki, zielona pietruszka, czy kiszona kapusta.
Zimą warto uzupełniać niedobory preparatami multiwitaminowymi. Zawierają one zestawy witamin i pierwiastków niezbędnych dla organizmu. Najlepsze będą witaminy o dłuższym czasie wchłaniania, gdyż organizm nie jest w stanie przyswoić w krótkim czasie większości witamin.
Jedną z ważniejszych reguł zwiększania szans przed przeziębieniem jest systematyczne uprawianie sportu, przebywanie na świeżym powietrzu, odwiedzanie sauny, czy w domowych warunkach naprzemienne branie prysznicu raz to zimną, a raz ciepłą wodą. Duże znaczenie ma także odpowiednio dobrany strój do pogody. Nie należy się przechładzać i przemrażać, nie należy się również przegrzewać.
Warto wprowadzać do diety pokarmy które w szczególnie dobry sposób zapobiegają przeziębieniom. Są to m.in. cebula, czosnek, chrzan, owoc czerwonej papryki (nieocenione źródło witaminy C i karotenu), natka pietruszki (zimą możemy hodować na parapecie okna, lub mieć zapas zamrożonej).
Jednak podstawą uodporniania organizmu na przeziębienie, jest przyzwyczajanie go do zmian temperatur, przez co trudniej o wywołane takimi zmianami osłabienia zwiększające podatność na infekcje.
Przedstawione rady po zastosowaniu podwyższają naszą odporność, trzeba mieć jednak na uwadze, że nie da się zupełnie wyeliminować naszej podatności na przeziębienia, a tylko ją zminimalizować.
NIEPRAWDY DOTYCZĄCE PRZEZIĘBIENIA
Istnieje tyle przesądów, dotyczących przeziębienia, co gatunków wirusów, które je wywołują. Nierozważne jest zarówno głodzenie, jak i przejadanie się w czasie przeziębienia. Najlepszym przewodnikiem będzie tutaj nasz apetyt: jeśli jesteś głodny - jedz, jeśli nie - nie zmuszaj się. Niska temperatura i duża wilgoć w otoczeniu nie powodują przeziębienia. Przykładowo: nie złapiesz przeziębienia, gdy przemokniesz i przemarzniesz podczas ulewy, wyjdziesz na mróz z wilgotnymi włosami lub będzie spał przy otwartym oknie. Antybiotyki nie leczą przeziębienia, ponieważ są skuteczne w przypadku infekcji bakteryjnych, przeziębienie zaś wywołane jest infekcją wirusową.
Bibliografia:
1. Bezpieczeństwo, higiena i ochrona zdrowia/ Tadeusz Łobożewicz Warszawa : "Sport i Turystyka", 1978
2. Jak chronić się przed chorobą / W. S. Sołowiew ; [tł. z ros. S. Kaltman] Warszawa : Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1955
3. Człowiek, środowisko, zdrowie... / pod red. Jana Kopczyńskiego i Andrzeja Sicińskiego ; Polska Akademia Nauk Wrocław [i in.] : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990
4. Twórzmy zdrowie : przez profilaktykę ku doskonałości / Deepak Chopra ; przekł. [z ang.] Elżbieta Maria Skweres. - Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994
5. Domowy poradnik medyczny / pod red. Kazimierza Janickiego ; aut. Marian Barczyński [i in.] Warszawa : Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1988
6. Lekarz domowy / pod red. Tony Smitha ; [przekł. z ang. oraz red. Barbara Kocowska i Jacek Sikora Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich ; London : Dorling Kindersley Book, 1992
7. Wielki poradnik medyczny dla każdego/ red. Andrzej Broniek, Joanna Cielecka-Kuszyk ; przekł. [z ang.] Warszawa : "Amber", 1999
8. Naturalny lekarz domowy / Andrew Stanway Warszawa : "bis", 1997
9. Profilaktyka, hartowanie i ochrona zdrowia / Gdańsk : Wydawnictwo Instytutu Morskiego, 1982
10. Układ odpornościowy - twój osobisty lekarz / Marek P Dąbrowski Warszawa : "Sanmedia", 1994
11. Domowe zdrowe leczenie / [Tadeusz Kowalczyk, Ryszard Gałczyński] Łódź : "Maga", 1992
12. Infekcje : zapobieganie i leczenie : [domowy poradnik medyczny] / Phyllis Stoffman ; przekł. [z ang.] Piotr Jędrusik, Grażyna Lutosławska, Paweł Wieczor Warszawa : "Amber", 1998
13. Immunologia ogólna i doświadczalna / Ludwik Rzucidło Wyd. 2 zm.. - Warszawa : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1978
14. Homeopatia / Robin Hayfield Warszawa : "Delta W-Z", 1995
Zanim przejdę do omówienia kuracji anty-przeziębieniowej warto omówić czym jest przeziębienie, aby lepiej zrozumieć sens profilaktyki. Co prawda nie istnieje żadna 100 procentowa metoda zapobiegająca przeziębieniom, niemniej jednak można zwiększyć swoją odporność i zminimalizować występowanie infekcji górnych dróg oddechowych.
Potocznie nazywane przeziębieniem zakażenie górnych dróg oddechowych jest najczęstszym schorzeniem występującym u ludzi w każdym wieku. Pierwsze objawy choroby pojawiają się, kiedy wirusy wtargną do komórek nabłonka wyścielającego górne drogi oddechowe. Ustrój broni się przed wirusem, atakując go za pomocą białych krwinek, nazywanych granulocytami obojętnochłonnymi lub neutrofilami. Jeśli układ odpornościowy nie rozpoznaje wirusa (co oznacza, że nigdy wcześniej się z nim nie zetknął i nie wytworzył przeciwko niemu odporności), to ten rodzaj odpowiedzi immunologicznej, polegającej na gwałtownej produkcji neutrofil i „przesłaniu" ich do walki w miejscu zakażenia, nazywamy odpowiedzią nieswoistą. Ich totalny atak stanowi doskonałą obronę ustroju - jednak przeciwko innym wirusom, a nie tym, które powodują objawy przeziębienia. Nadmiar komórek obronnych zgromadzonych w miejscu zakażenia powoduje powstanie stanu zapalnego, którego główne objawy to kata, bóle o niejasnej lokalizacji i uczucie rozbicia.
Objawy przeziębienia pojawiają się najczęściej między 1 a 4 dniem od zakażenia, a znikają z reguły w ciągu kolejnych 3 dni. W czasie pierwszych 3 dni rozwoju objawów jesteśmy zakaźni (tzn. możemy wydalać zakaźne formy wirusa, groźne dla innych) i z tego powodu powinniśmy przestrzegać zasad izolacji.
Choroby przeziębieniowe występują najczęściej w okresach przejściowych i zimnych, tzn. od jesieni do wiosny. W czasie chłodów częściej przebywamy w budynkach, w ogrzewanych pomieszczeniach. A właśnie gorące i przesuszone wskutek centralnego ogrzewania powietrze, niszczące i wysuszające śluzówkę nosa oraz gardła, stanowi optymalne środowisko dla rozwoju i przekazywania wirusów.
Z wyjątkiem noworodków i bardzo małych niemowląt przeziębienie nie jest groźne. Powoduje jednak przejściowe obniżenie odporności, przez co uwrażliwia organizm na atak baterii, które wywołują zakażenia stanowiące powikłania przeziębienia.
PRZYCZYNY
Objawy przeziębienia wywołuje ponad 200 różnych wirusów odpowiedzialnych za zakażenie śluzówek nosa i gardła. Jak dotąd nie istnieje żadna metoda przyczynowego leczenia rozwijającego się zakażenia. Nie ma więc sensu określanie, który z wirusów odpowiada za objawy choroby, nie zmieni to bowiem jej przebiegu ani nie spowoduje skrócenia objawowego okresu infekcji. Wirusy przeziębienia są przenoszone drogą kropelkową, to znaczy wraz z drobinkami śliny lub wydzieliny rozpylanymi przez osoby zakażone w czasie kaszlu, kichania lub mówienia. Można się także zakazić, przenosząc w obręb nosa lub gardła z powierzchni przedmiotów, na których osiadły - np. ze słuchawki telefony lub klamki. Przeziębienie zjawia się zwykle wtedy, gdy po wyjściu z ciepłego i suchego pomieszczenia ogarnia nas uliczne zimno, przejmujący wiatr lub wilgoć. Pierwsze dreszcze są objawem utraty ciepła przez osłabiony organizm. Osłabienie ogólne i uczucie głodu sprzyjają przeziębieniu. Dlatego przed wyjściem z domu konieczne jest spożycie sytego śniadania z gorącym napojem, które wzmacnia i daje uczucie ciepła.
LECZENIE
Celem leczenia jest maksymalne złagodzenie przebiegu infekcji. Aby odciążyć organizm oraz uniknąć powikłań zakażenia wirusowego, konieczne jest pozostanie w domu i leżenie w łóżku. Należy również dużo spać, przynajmniej 12 godzin na dobę. Ważne jest odpowiednie nawilżenie śluzówek - poprzez częste picie obojętnych płynów i nawilżenie powietrza. Dzięki temu szybciej mija katar. Ponadto prawidłowo uwodniona śluzówka jest bardziej oporna na zakażenie niż przesuszona. Gorączka pomaga ustrojowi zwalczyć wirus, toteż podawanie leków przeciwgorączkowych może obniżyć zdolność organizmu do walki. Jednak zbyt wysoka gorączka, powyżej 38,5 stopni Celsjusza, wymaga przeciwdziałania (zwłaszcza u małych dzieci, u których mogą wystąpić drgawki), a jeśli utrzymuje się ponad 1 dzień, chory powinien zostać zbadany przez lekarza.
Nie istnieją dotychczas żadne leki hamujące rozwój w ustroju wirusów przeziębienia, ale wiele specyfików ułatwia znoszenie choroby i zmniejsza nasilenie występujących przy przeziębieniu objawów. Objawy rozbicia i odczucia bólowe znosi ibuprofen, natomiast aspiryna i paracetamol mogą nasilać katar. Bolące gardło można płukać np. roztworem soli kuchennej (1/2 łyżki na filiżankę ciepłej wody).
W czasie przeziębienia często ulegamy pokusie reklam obiecujących natychmiastowe ustąpienie objawów po zastosowaniu pewnych dostępnych bez recepty preparatów przeciwgrypowych. Pomyślmy jednak dwa razy, zanim je zażyjemy. Leki te działają naraz na wiele symptomów, zawierają więc substancje w danym momencie niepotrzebne naszemu organizmowi. Istnieje wobec tego możliwość „przeleczenia" lub przedawkowania pewnych środków. Preparaty zmniejszające przekrwienie i obkurczające śluzówkę nosa pomagają w pozbyciu się kataru, jednak jedynie na krótki okres. Jeśli stosuje się je dłużej niż 5 dni, mogą spowodować tzw. Efekt z odbicia i zwiększyć ilość wydzieliny oraz uczucie rozbicia. Pseudoefedryna powoduje zwiększenie ciśnienia tętniczego krwi oraz czynności serca - dlatego osoby cierpiące z powodu nadciśnienia tętniczego, chorób serca zaburzeń w oddawaniu moczu spowodowanych przerostem prostaty, cukrzycą i chorobami tarczycy przed ich zażyciem powinny skontaktować się z lekarzem.
Dostępne bez recepty, leki przeciwkaszlowe mogą przynieść nawet znaczną ulgę w początkowym okresie choroby - gdy męczy nas kaszel. Jednak hamowanie kaszlu ma sens jedynie tylko wtedy, gdy kaszel jest suchy. W przeciwnym razie odruch kaszlowy jest bardzo korzystny - pomaga usunąć zalegająca w tchawicy i oskrzelach wydzielinę, nie dopuszczając do zakażenia dróg oddechowych. Dostępne na rynku związki przeciwhistamionowe mogą ułatwić oddychanie i spowodować ustąpienie obrzęku śluzówki. Jednak za wszystko trzeba płacić - stosowanie tego typu leków zmniejsza wprawdzie ilość wydzieliny w nosie, ale staje się ona jednocześnie gęstsza i trudniejsza do usunięcia.
Leczenie przeziębienia należy rozpocząć, gdy tylko wystąpią pierwsze objawy. Zwłaszcza przy środkach ziołowych wczesne podjęcie kuracji umożliwia szybszy powrót do zdrowia.
AROMATERAPIA
Para ziołowa może zmniejszyć przekrwienie, a jeśli temperatura oparów wynosi 43 stponie lub więcej, kontakt z nimi będzie zabójczy dla zarazków przeziębienia. Najlepiej zastosować eukaliptus, starzęśl, olejek wintergrinowy albo miętę pieprzową. Świeże liście albo kilka kropli olejku ziołowego umieść w miseczce i zalej wrzątkiem. Przykryj głowę ręcznikiem, pochyl się nad naczyniem i wdychaj opary.
HOMEOPATIA
Objawy przeziębienia często likwidują środki homeopatyczne ( w dawce 12-CH, co 2 godziny do maksimum 4 dawek). Gelsemium może pomóc przy dreszczach, bólu ramion i nóg oraz zmęczeniu albo w przypadku bólu gardła. Kiedy przy „cieknącym nosie" czujemy pieczenie, oczy łzawią nieustannie i często kichamy, spróbujmy Allium cepa. Przy drażliwości i cieknącym nosie, przekrwionym w nocy, należy zażywać Nux vomica. Przy suchym, piekącym bólu gardła i gorzkim smaku w ustach można spróbować Aconitum.
ODŻYWIANIE, WITAMINY I MINERAŁY
Pożywienie jest paliwem, które umożliwia nam działanie, daje energię, buduje i naprawia organizm. Jedzenie jest koniecznością, ale stanowi również źródło przyjemności i część naszego życia towarzyskiego. Zmiana diety na zdrową nie powinna być powodem do stresujących wyrzeczeń, takich jak unikanie wszystkich słodkich i tłustych pokarmów oraz monotonnej kuchni, opartej na brązowym ryżu i warzywach. Diety mogą zubożyć organizm w podstawowe składniki odżywcze. W ustaleniu właściwej proporcji składników odżywczych największe znaczenie ma wybieranie pokarmów wysokiej jakości oraz uświadomienie sobie indywidualnych potrzeb. Najprostszą regułą jest wybieranie jedzenia jak najbardziej zbliżonego do stanu naturalnego - da ono pełen zakres składników odżywczych, potrzebnych organizmowi. W profilaktyce przeziębieniowej znaczenie mają takie produkty, jak świeże ryby (dostarczają niezbędnych zdrowych tłuszczów, witamin, składników mineralnych), owoce i warzywa (witaminy i składniki mineralne).
Prawidłowe odżywianie ma zasadniczy wpływ na stan odporności i szybkość powrotu do zdrowia w przypadku przeziębienia. Należy stosować zrównoważoną dietę. W miarę potrzeb można zażywać witaminy A, B complex i C oraz cynk i miedź. Jeśli w organizmie występuje niedobór cynku, obniża się liczba granulocytów obojętnochłonnych i ustrój staje się łatwym łupem dla wszelkiego rodzaju infekcji, w tym przeziębień.. Cynk dostępny jest w postaci tabletek albo pastylek do ssania.
W czasie przeziębienia należy unikać przetworów mlecznych, które sprzyjają zagęszczaniu śluzu.
W ciągu ostatnich 20 lat jesteśmy świadkami rozwoju badań nad skutecznością megadawek (1 g i więcej dziennie) witaminy C w profilaktyce przeziębień. Kwestia pozostaje nadal nie rozstrzygnięta. Otrzymano rozmaite wyniki, ale nie wydaje się, by megadawki witaminy C zapobiegały przeziębieniom, jednak mogą skrócić czas trwania i złagodzić objawy choroby. Prawdopodobnie substancja ta istotna jest dla zdrowego funkcjonowania granulocytów obojętnochłonnych.
Witamina A również jest potrzebna do ochrony przed infekcjami. Utrzymuje ona w dobrym stanie nabłonek pokrywający skórę i wszystkie organy wewnętrzne.
Witamina E zapobiega niszczeniu komórek przez wolne rodniki. Działa synergistycznie z witaminą C (świetnym trio jest połączenie witamin A+E+C i takich preparatów trzeba szukać w aptekach).
Rosół z kurczaka stosowano jako „lek" przeciw przeziębieniu już w XII wieku. Wyniki badań potwierdzają opinię, że rosół redukuje objawy przeziębienia, zwłaszcza przekrwienie. Jakiś (nie zidentyfikowany jeszcze) składnik rosołu powstrzymuje skupianie się granulocytów obojętnochłonnych wywołujących stan zapalny.
Każda potrawa na tyle pikantna, że powoduje łzawienie oczu, działa podobnie na nos, sprzyjając odpływowi śluzu. Zatem gorące, ostre dania pomagają organizmowi zwalczyć przeziębienie.
Preparaty wzmacniające odporność (dostępne w aptekach, bez recepty):
- Sok z jeżówki purpurowej (również jako krople lub tabletki) "Immunal", "Echinapur"
- Sok z jeżówki wąskolistnej "Echinacea ratiopharm ", " Lymphozil", "Lymphozil forte".
- Preparat propolisowy: "Propolis Plus"
- Mleczko pszczele
- Preparat homeopatyczny "Dagomed 46"
- Syrop aroniowo-aloesowy "Bioaron C " polecany szczególnie dzieciom
- Krople lub tabletki "Esberitox "
- Preparaty z korzenia żeń - szeń
STYL ŻYCIA
Powstrzymaj się od palenia, zwłaszcza podczas przeziębienia. Palenie szkodzi błonom śluzowym i płucom, zwiększając podatność na wszelkiego rodzaju infekcje dróg oddechowych. Kiedy się je złapie, dym drażni tkanki będące już w stanie zapalnym, utrudniając powrót do zdrowia.
TERAPIE ZIOŁOWE
Jeżówka, zastosowana przy pierwszych oznakach przeziębienia, może zredukować czas trwania i nasilenie choroby, a często nawet zapobiec pełnemu rozwinięciu się infekcji. Roślina ta najwyraźniej stymuluje reakcję immunologiczną pobudzając odporność na wszelkie zakażenia. Dostępna jest w kapsułkach albo w postaci herbaty. Wsypać 2 łyżeczki korzenia jeżówki do ¼ litra wody, podgrzewać na wolnym ogniu przez 15 minut: pić 3 filiżanki dziennie. Gorzknik kanadyjski pomaga usunąć śluz z gardła. Zawiera też naturalny antybiotyk - berberynę, która może zapobiec infekcjom bakteryjnym następującym często po przeziębieniu. Parzyć ½ -1 łyżeczkę gorzknika w ¼ litra wrzątku przez 10-15 minut, pić 3 filizanki dziennie.
Doskonałą „herbatką na przeziębienie" jest mieszanka równych części bzu czarnego, mięty pieprzowej i krwawnika pospolitego. Zaparzyć 1-2 łyżeczki ziół w ¼ litra gorącej wody. Mieszanka taka pomoże organizmowi poradzić sobie z gorączką i zmniejszy bóle, przekrwienie i stan zapalny.
Czosnek skraca czas trwania i intensywność przeziębienia. Jest skuteczny we wszystkich postaciach: kapsułek albo tabletek, olejku wcieranego w skórę lub całych ząbków gotowanych w potrawach.
DOMOWE SPOSOBY PRZECIWPRZEZIĘBIENIOWE
- Aby zmniejszyć ból gardła, można ssać twarde cukierki lub tabletki odkażające; należy jednak unikać miętówek - mogą powodować wysuszenie śluzówki i zwiększyć dolegliwości.
- Aby zapobiec obtarciu nosa, należy smarować nozdrza i okolice nosa wazeliną.
- Nawadnianie organizmu poprzez picie przynajmniej 10 szklanek płynu dziennie przyspiesza ustępowanie objawów przeziębienia. W ten sposób zapobiegamy utracie wody z wydychanym powietrzem, wysychaniu śluzówek i gęstnieniu wydzieliny oraz zmniejszamy uczucie rozbicia i ucisku w klatce piersiowej.
- Nawilżanie pokoju (zwłaszcza w mieszkaniach z centralnym ogrzewaniem) stanowi ochronę dla śluzówek i znacznie przyspiesza wyleczenie, jak również łagodzi dolegliwości.
- Herbata lipowa z miodem i sokiem z cytryny
- Herbata malinowa mająca działanie napotne
- Herbata z bzu czarnego
- Czosnek naturalny (można zażywać kapsułki Aliopel lub tabletki Alliofil)
- Inhalacje z olejkami eterycznymi (świetne są olejki Polleny Aromy np. olejek na katar i grypę)
- Moczenie nóg w gorącej wodzie z solą
- Syrop czosnkowo-cebulowy
- Sok z podbiału na kaszel
- Smarowanie klatki piersiowej maścią kamforową
- Bańki
ZAPOBIEGANIE
Najlepszą ochroną przed zakażeniem wirusowym jest silny układ odpornościowy. Odporność organizmu podnosi stosowanie zdrowej diety, niepalenie papierosów, właściwe nawodnienie organizmu. Należy unikać też kontaktu z ludźmi przeziębionymi, a w żadnym wypadku nie używać tych samych ręczników, maszyn do golenia lub naczyń. Wirusy przeziębienia mogą przeżyć kilka godzin na powierzchniach różnych przedmiotów - dlatego należy często myć ręce.
Jeśli złapiesz już przeziębienie - zatrzymaj wirusy dla siebie. Kichnięcie może je rozpylić nawet w promieniu ok. 3,5 m i dlatego w czasie kichania lub kaszlu należy zasłaniać usta i nos.
Regularne uprawianie ćwiczeń fizycznych na świeżym powietrzu (np. 45 minutowy marsz 4-5 razy w tygodniu) poprawia nie tylko kondycję, ale i wydolność układu odpornościowego. Pomocna jest też sauna. Szwedzcy naukowcy stwierdzili, że osoby, które chodzą do sauny 2 razy w tygodniu są odporne na zakażenie wirusami. Przyczyna tego faktu nie jest wyjaśniona, wydaje się jednak, że wysoka temperatura zabija szczepy wirusów bytujące na śluzówkach.
Żywy organizm jest zaprojektowany w taki sposób, aby w ciągu całego życia mógł sam się bronić i odnawiać, jeśli mu na to pozwolimy. Jego naturalne siły obronne są bardzo duże. Zdolność organizmu do obrony przed infekcją zależy od tego, czy niektóre leukocyty są w stanie odróżnić przyjaciela od wroga. Wpierw fagocyty - krążące po organizmie zabójcze białe krwinki - rozpoznają i niszczą obce organizmy, znajdujące się we krwi. Jeżeli to nie skutkuje, limfocyty B zaczynają wytwarzać przeciwciała, które są przystosowane do zwalczania specyficznego antygenu. Później limfocyty T niszczą antygeny za pomocą komórek zawierających przeciwciała. Węzły chłonne, w których produkowane są limfocyty znajdują się między innymi w drogach oddechowych, dołach pachowych i pachwinach. Walka organizmu z infekcją przejawia się w postaci gorączki, powiększenia węzłów chłonnych czy wysypki.
Większość z nas stara się pominąć milczeniem pojęcie profilaktyki zdrowotnej. Niejednokrotnie po prostu nie mammy ochoty myśleć o chronieniu własnego organizmu przed możliwością choroby. Mamy skłonność do pojmowania zdrowia jako braku choroby, a kiedy zachorujemy winimy za nasze dolegliwości czynniki zewnętrzne. Nie wiążemy naszego samopoczucia z ogólnym stylem życia, a gdy już poczujemy się lepiej, beztrosko wracamy do starych przyzwyczajeń. Przy odrobinie zastanowienia i dalekowzroczności bylibyśmy w stanie uniknąć wiele niepotrzebnych dolegliwości. Właściwa dieta, równowaga między aktywnością i odpoczynkiem, czas poświęcony na poprawienie samopoczucia - te elementy są niezwykle istotne w zapobieganiu chorobom.
Najważniejsze jest wzmocnienie i zahartowanie organizmu. Z pomocą przyjdą nam szczepionki antybakteryjne. To najszybszy i dosyć skuteczny sposób na walkę z przeziębieniami.
Możemy też wzmocnić nasz organizm, zażywając preparaty ziołowe i witaimny. Należy pamiętać o tym, że witaminy nie uodparniają organizmu na przeziębienie. Branie ich w bardzo dużych dawkach nie zapobiegnie chorobie. Jednak stosowane w odpowiednich ilościach na pewno nam nie zaszkodzą, niedobór witamin powoduje, że organizm nie funkcjonuje prawidłowo, a zatem łatwiej może dojść do infekcji. Jak już wcześniej wspomniałem przez wielu uważana za wzmacniająca organizm witamina C, jest godna uwagi. Najwięcej jej zawierają owoce cytrusowe, czarne porzeczki, zielona pietruszka, czy kiszona kapusta.
Zimą warto uzupełniać niedobory preparatami multiwitaminowymi. Zawierają one zestawy witamin i pierwiastków niezbędnych dla organizmu. Najlepsze będą witaminy o dłuższym czasie wchłaniania, gdyż organizm nie jest w stanie przyswoić w krótkim czasie większości witamin.
Jedną z ważniejszych reguł zwiększania szans przed przeziębieniem jest systematyczne uprawianie sportu, przebywanie na świeżym powietrzu, odwiedzanie sauny, czy w domowych warunkach naprzemienne branie prysznicu raz to zimną, a raz ciepłą wodą. Duże znaczenie ma także odpowiednio dobrany strój do pogody. Nie należy się przechładzać i przemrażać, nie należy się również przegrzewać.
Warto wprowadzać do diety pokarmy które w szczególnie dobry sposób zapobiegają przeziębieniom. Są to m.in. cebula, czosnek, chrzan, owoc czerwonej papryki (nieocenione źródło witaminy C i karotenu), natka pietruszki (zimą możemy hodować na parapecie okna, lub mieć zapas zamrożonej).
Jednak podstawą uodporniania organizmu na przeziębienie, jest przyzwyczajanie go do zmian temperatur, przez co trudniej o wywołane takimi zmianami osłabienia zwiększające podatność na infekcje.
Przedstawione rady po zastosowaniu podwyższają naszą odporność, trzeba mieć jednak na uwadze, że nie da się zupełnie wyeliminować naszej podatności na przeziębienia, a tylko ją zminimalizować.
NIEPRAWDY DOTYCZĄCE PRZEZIĘBIENIA
Istnieje tyle przesądów, dotyczących przeziębienia, co gatunków wirusów, które je wywołują. Nierozważne jest zarówno głodzenie, jak i przejadanie się w czasie przeziębienia. Najlepszym przewodnikiem będzie tutaj nasz apetyt: jeśli jesteś głodny - jedz, jeśli nie - nie zmuszaj się. Niska temperatura i duża wilgoć w otoczeniu nie powodują przeziębienia. Przykładowo: nie złapiesz przeziębienia, gdy przemokniesz i przemarzniesz podczas ulewy, wyjdziesz na mróz z wilgotnymi włosami lub będzie spał przy otwartym oknie. Antybiotyki nie leczą przeziębienia, ponieważ są skuteczne w przypadku infekcji bakteryjnych, przeziębienie zaś wywołane jest infekcją wirusową.
Bibliografia:
1. Bezpieczeństwo, higiena i ochrona zdrowia/ Tadeusz Łobożewicz Warszawa : "Sport i Turystyka", 1978
2. Jak chronić się przed chorobą / W. S. Sołowiew ; [tł. z ros. S. Kaltman] Warszawa : Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1955
3. Człowiek, środowisko, zdrowie... / pod red. Jana Kopczyńskiego i Andrzeja Sicińskiego ; Polska Akademia Nauk Wrocław [i in.] : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990
4. Twórzmy zdrowie : przez profilaktykę ku doskonałości / Deepak Chopra ; przekł. [z ang.] Elżbieta Maria Skweres. - Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994
5. Domowy poradnik medyczny / pod red. Kazimierza Janickiego ; aut. Marian Barczyński [i in.] Warszawa : Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1988
6. Lekarz domowy / pod red. Tony Smitha ; [przekł. z ang. oraz red. Barbara Kocowska i Jacek Sikora Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich ; London : Dorling Kindersley Book, 1992
7. Wielki poradnik medyczny dla każdego/ red. Andrzej Broniek, Joanna Cielecka-Kuszyk ; przekł. [z ang.] Warszawa : "Amber", 1999
8. Naturalny lekarz domowy / Andrew Stanway Warszawa : "bis", 1997
9. Profilaktyka, hartowanie i ochrona zdrowia / Gdańsk : Wydawnictwo Instytutu Morskiego, 1982
10. Układ odpornościowy - twój osobisty lekarz / Marek P Dąbrowski Warszawa : "Sanmedia", 1994
11. Domowe zdrowe leczenie / [Tadeusz Kowalczyk, Ryszard Gałczyński] Łódź : "Maga", 1992
12. Infekcje : zapobieganie i leczenie : [domowy poradnik medyczny] / Phyllis Stoffman ; przekł. [z ang.] Piotr Jędrusik, Grażyna Lutosławska, Paweł Wieczor Warszawa : "Amber", 1998
13. Immunologia ogólna i doświadczalna / Ludwik Rzucidło Wyd. 2 zm.. - Warszawa : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1978
14. Homeopatia / Robin Hayfield Warszawa : "Delta W-Z", 1995
http://www.sfd.pl/TEST_spalacz_REDOX_EXTREME-t1165501-s45.html - redukcja 2018
http://www.sfd.pl/-t1090712-s450.html -> blog treningowy
Krzysztof Piekarz
